MP Board Class 7th Special English Solutions Chapter 13 Words, Words, Words

Get Updated MP Board Solutions for Class 7 Special English Solutions Chapter 13 Words, Words, Words Questions and Answers in PDF Format and download them free of cost. These are provided as per the latest exam pattern and syllabus. Access the topics of Chapter wise and communication skills, grammer part through the direct links available depending on the need. You can Download MP Board Class 7 English Solutions and can score highest grade in examination. Clear all your queries on the Mp Board Solutions for Class 7 English Chapter 13 Words, Words, Words Questions and Answers Subject by using the Madhya Pradesh State Board Solutions for existing.

MP Board Class 7th Special English Solutions Chapter 13 Words, Words, Words

If you are eager to know about the Madhya Pradesh State Board Solutions for Class 7 English you will find all of them here. You can identify the knowledge gap using these MP Board Solutions for English PDF and plan accordingly. Don’t worry about the accuracy as they are given after extensive research by people having subject knowledge along side from the latest English Syllabus.

Words, Words, Words Text Book Exercise

Read and Learn

Class 7 English Chapter 13 Question Answer MP Board

Comprehension

Answer the following Questions:

Class 7 English Chapter 13 Question Answer MP Board Question 1.
Who greeted Anand first?
Answer:
Ravi greeted Anand First.

Class 7 English Chapter 13 MP Board Question 2.
How did Anand look?
Answer:
Anand looked very cross with himself.

Class 7th English Chapter 13 MP Board Question 3.
What did Anand’s neighbour say to him?
Answer:
Anand’s neighbour said to him that his blood was boiling.

Mp Board Class 7th English Chapter 13 Question 4.
What did the neighbour really mean?
Answer:
The neighbour really meant that he was angry with himself.

English Chapter 13 MP Board Question 5.
What words and phrases did Anand fail to understand?
Answer:
The words and phrases which Anand failed to understand are = Cross, boiling of blood, get, novel.

Word Power

A. Complete the word puzzle with the help of clues given:
Class 7 English Chapter 13 MP Board
English Word Meaning For Class 7 MP Board Chapter 13 Clues:
Across :
2. to state a problem
4. to welcome
7. a prize
8. a big and dangerous wild animal

Word Meaning Class 7 MP Board Chapter 13 Down :
1. to grow
3. a book with a long story
5. the red liquid that flows inside our body
6. To have the same opinion.
Answer:
Class 7th English Chapter 13 MP Board

B. Fill in, the blank spaces choosing the correct words from those given below:
(understand, curse, cross, greet, cultivate)

  1. As soon as we meet someone we should ………… him.
  2. One should …………… a river Carefully.
  3. Ravi could not …………. what the neighbour meant.
  4. The farmers work hard and ………….. crops.
  5. It is not good to ……….. others.

Answer:

  1. greet
  2. cross
  3. understand
  4. cultivate
  5. curse.

C. Match the words in Column (A) with their meanings given in Column (B)
Mp Board Class 7th English Chapter 13
Answer:
1. → (f)
2. → (k)
3. → (i)
4. → (j)
5. → (b)
6. → (c)
7. → (a)
8. → (e)
9. → (h)
10. → (g)
11. → (d)

Grammar is Use

A. May is used in two ways –
to express possibility
to seek permission
Examples:
1. We may go tomorrow or the day after (possibility)
2. May I come in, sir? (permission)

Now read the following sentences and write in the whether the use of may in them shows possibility or permission:

  1. It may rain today.
  2. May I go to play cricket today?
  3. He may ask you some more questions.
  4. I may not be able to play.
  5. Sir, may I go home now?
  6. You may go to your teacher but I am sure he won’t allow you.
  7. he may not allow you to play in the team
  8. May I go to see a movie with my friends?

Answer:

  1. possibility
  2. permission
  3. possibility
  4. possibility
  5. permission
  6. possibility
  7. possibility
  8. permission.

B. Write ten meaningful sentences using this table:
English Chapter 13 MP Board
Answer:

  1. It is a pity that he is late.
  2. It is certain that anybody can cultivate good habits.
  3. It is not surprising that he didn’t see me greeting him.
  4. It is true that a word can be used in different ways.
  5. It is possible that he is late.
  6. It is certain that he was angry.
  7. It is not true that Ravi gets novel ideas.
  8. It is not surprising that a word can be used in different ways.
  9. It is a pity that he didn’t see me.
  10. It is true that anybody can cultivate good habits.

C. Use a word as noun and verb in two separate sentences.
Example 1.
Cross : Cross is a symbol for Red Cross Society.
Cross : Cross the road only at the zebra crossing.

  1. people (n), people (v)
  2. reward (n), reward (v)
  3. curse (n), curse (v)
  4. boil (n), boil (v)

Answer:

  1. Why are so many people standing there?
    Our village in peopled by farmers.
  2. The principal gave me a reward.
    Honesty is rewarded sooner or later.
  3. Durvara’s curse did not going in vain.
    She cursed her neighbour in foul language.
  4. Don’t leave the tea on the boil for long.
    The water is boiling inside the kettle.

Let’s Talk

Talk to your partner and get answers to these questions. Ask him/her to repeat the exercise.

Word Meaning English To Hindi For Class 7 MP Board Chapter 13 Question 1.
Do you know how to use a dictionary?
Answer:
Yes, I know how to use a dictionary.

Class 7 English Chapter 13 Word Meaning MP Board  Question 2.
What do you normally use your dictionary for?
Answer:
I normally use the dictionary to know the meanings of the words.

Class 7th English Chapter 13 Questions MP Board Question 3.
What other things you can look for in a dictionary?
Answer:
We can also look for pronunciation, grammar and origin of the words in a dictionary. (pronunciation grammar, origin of the words)

Questions of the partner:

Question 1.
Do you know how to drive a scooter?
Answer:
Yes, I do.

Question 2.
Do you always go to school on your scooter?
Answer:
No, I go there on my scooter twice a week.

Question 3.
When did you buy a scooter?
Answer:
I bought it only last year.

Let’s Write

Write a message to your friend that as you didn’t attend the school today and you want him to send the homework for English given by the teacher.
Answer:
Do Yourself.

Let’s Do It

Sit in pairs and pick up the new words from the lesson, arrange them in alphabetical order, see their meanings from the glossary.
Answer:
Class-room Activity

Words, Words, Words Word Meaning 

English Word Meaning For Class 7 MP Board Chapter 13

We believe the information shared regarding MP Board Solutions for Class 7 English Chapter 13 Words, Words, Words Questions and Answers as far as our knowledge is concerned is true and reliable. In case of any queries or suggestions do leave us your feedback and our team will guide you at soonest possibility. Bookmark our site to avail latest updates on several state board Solutions at your fingertips.

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 27 The Tribes of India

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 27 The Tribes of India

MP Board Class 7th Social Science Chapter 27 Text Book Questions

Choose the correct alternatives:

Class 7 Social Science Chapter 27 MP Board Question 1.
For their food the tribal people depend upon:
(a) Rains
(b) Agriculture
(c) Forests
(d) None of the above.
Answer:
(c) Forests

Mp Board Class 7th Social Science Chapter 27 Question 2.
One – third of the tribal of Orissa reside in:
(a) Monpas Mizirn
(b) Koraput, Mayurbhanj
(c) Akas, Rakhwas
(d) None of the above
Answer:
(b) Koraput, Mayurbhanj

Class 7th Mp Board Solution Question 3.
The Museum of Man of MP is situated at:
(a) Indore
(b) Ujjain
(c) Bhopal
(d) Jabalpur
Answer:
(c) Bhopal

Question 4.
The handicraft items which is in great demand is:
(a) Bangles
(b) Shawls, blankets
(c) Footwear
(d) cotton clothes
Answer:
(b) Shawls, blankets

Fill in the blanks:

  1. One of the backward tribes of Bihar is known as ……………
  2. The tribes of Andaman’s are divided into two groups known as …………. and ………….
  3. The major tribe of Andhra Pradesh is ……………..
  4. Generally women decorate their bodies with …………….

Answer:

  1. Kahar
  2. Oung, Jarawa
  3. Chenchus
  4. Ornaments.

Match the Column:

Class 7 Social Science Chapter 27 MP Board
Answer:
(c) Naikada
(a) Ropes and basket making
(b) Madhya Pradesh

MP Board Class 7th Social Science Chapter 27 Short Answer Type Questions

Question 1.
What is tribal culture?
Answer:
Tribes are a group of people who speak the same language, live in the same area and whose life style, customs, beliefs, style of living, rites and rituals etc. are the same and who many in the same group.

Question 2.
Which are the areas inhabited by the tribal of India?
Answer:
Andhra Pradesh, Bihar, Jharkhand, Gujarat, Orissa, Madhya Pradesh, Chhatisgarh, Andaman, Assam, Meghalaya, Manipur, Mizoram, Nagaland, Tripura and Arunachal Pradesh are the areas of India inhabited by the tribes.

Question 3.
What are the main food of the tribes?
Answer:
The tribes depend on the nearby forests for food.

Question 4.
The Pekan tribe belongs to which area?
Answer:
The Pekan tribe belongs to the Nilgiri mountains.

MP Board Class 7th Social Science Chapter 27 Long Answer Type Questions

Question 1.
Describe the regional tribes of India.
Answer:
India is inhabited by various tribes. The important tribe of Andhra Pradesh is Chenchus. The other tribes of this area are Jatapus, Kolam, Nayakpod, Savras etc. The major tribes of Bihar and Jharkhand are Khariyan, Oranav and Kharwar. One of the backward tribes of Bihar is known as Kahar. The major tribes of Gujarat are Sirohi, Udaipur, Kotra, Sarson and Danta. The Naikada tribe lives near the border districts of Gujarat.

The districts of Orissa where tribes live are Koraput, Mayurbhanj, Sundargarh, Ganjam etc. The important tribes of Madhya Pradesh and Chattisgarhare Gond, Baiga, Bhil, Bhilala, Barela, Bhariya, Kanwar, Kankar, Sahariya etc. The tribals of the Andaman group of islands are divided into two groups – Oung and Jarawa.

The Toda tribes are die oldest ones inhabiting the Nilgiri mountains. The Northeastern States of Assam, Meghalaya, Manipur, Mizoram, Nagaland, Tripura and Arunachal Pradesh are also inhabited by tribes. They also live in Khasi, Jaintia, Garo Hills, Mizo Hills, the Nprth Ochar Hills and the Mikir Hills.

Question 2.
Explain about the tribes of Madhya Pradesh.
Answer:
More than 40 tribes live in Madhya Pradesh. The major tribes are Gond, Baiga, Bhil, Bhilala, Barela, Bhariya, Kanwar, Kankar, Sahariya etc. The tribal consider most of the tiling of nature as a gift of their God. They are hardworking and simple.

They are also known for their bravery and liberal life style. Besides their costume, their ornaments and make up are also very attractive. The Museum of Man, situated in the capital city of Madhya Pradesh displays their life style.

Question 3.
Explain the occupation of the tribal women and their dependence.
Answer:
The tribal women are not completely dependent on the men. They do various types of works and give economic help to their male counterpart. They collect various types of grasses to make-ropes and baskets. They work in the fields and also in the jungles.

They collect honey, dry fruits, fruits etc. from the jungle and sell them in die market. They also make shawls, blankets, bags, woolen clothes etc. On hand looms which are in great demand. Thus, the tribal women are not behind the men in earning money.

MP Board Class 7th Social Science Solutions

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Surbhi Chapter 3 सर्वनामशब्दाः

MP Board Class 6th Sanskrit Chapter 3 अभ्यासः

सर्वनामशब्दाः भाग – १

पुल्लिङ्गम्
प्रथमपुरुषः – सः तौ ते, एषः एतौ एते, कः? कौ? के?

Class 6 Sanskrit Chapter 3 Mp Board प्रश्न 1.
उचितं मेलयत (उचित मिलाओ):
Class 6 Sanskrit Chapter 3 Mp Board
उत्तर:
(क) → 4
(ख) → 6
(ग) → 8
(घ) → 2
(ङ) → 3
(च) → 7
(छ) → 5
(ज) → 1

Mp Board Class 6 Sanskrit Chapter 3 प्रश्न 2.
पठित्वा वाक्यानि रचयत
(पढ़कर वाक्यों की रचना करो)
Mp Board Class 6 Sanskrit Chapter 3
उत्तर:
(1) सः अस्ति।
(2) तौ स्तः।
(3) ते सन्ति।
(4) एषः नरः गच्छति।
(5) कः गच्छति?
(6) एषः कः अस्ति।
(7) तौ नरौस्तः।
(8) एतौ नरौ गच्छतः।
(9) एतौ को स्तः?
(10) नरौ गच्छतः।
(11) ते गच्छन्ति।
(12) के गच्छन्ति?
(13) एते नराः सन्ति।
(14) ते के सन्ति?
(15) नराः गच्छन्ति।

पुल्लिङ्गम् हिन्दी अनुवाद :

Class 6th Sanskrit Chapter 3 MP Board

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 4
Class 6th Sanskrit Chapter 3 MP Board प्रश्न 1.
सः कः?
उत्तर:
सः वानरः।

Class 6 Sanskrit Chapter 3 Hindi Translation MP Board प्रश्न 2.
वह कौन है?
उत्तर:
वह बन्दर है।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 5
कक्षा 6 संस्कृत पाठ 3 MP Board प्रश्न 1.
तौ को?
उत्तर:
तौ गोलदीपौ।

Sanskrit Class 6 Chapter 3 MP Board  प्रश्न 2.
वे दो कौन हैं?
उत्तर:
वे दो विद्युत दीप हैं।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 6
Class 6th Sanskrit Surbhi MP Board Chapter 3 प्रश्न 1.
ते के?
उत्तर:
ते खगाः।

Class 6th Sanskrit Mp Board Chapter 3 प्रश्न 2.
वे सब कौन हैं?
उत्तर:
वे सब पक्षी हैं।

स्त्रीलिङ्गम्
प्रथमपुरुषः-सा ते ताः, एषा एते एताः, का? के? काः?

स्त्रीलिङ्गम् अभ्यास :

प्रश्न 1.
उचितं मेलयत (उचित का मिलान करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 7
उत्तर:
(क) → 3
(ख) → 4
(ग) → 1
(घ) → 6
(ङ) → 5
(च) → 8
(छ) → 7
(ज) → 2

प्रश्न 2.
पठित्वा वाक्यानि रचयत (पढ़कर वाक्यों की रचना करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 8
उत्तर:
(1) सा बालिका गच्छति।
(2) एषा का?
(3) सा लेखनी अस्ति।
(4) का बालिका गच्छति?
(5) बालिका गच्छति।
(6) ते बालिके गच्छतः।
(7) एते के बालिके स्तः?
(8) एते लेखन्यौ स्तः।
(9) के गच्छतः?
(10) ते गच्छतः।
(11) ता: लेखन्यः सन्ति।
(12) एताः का: बालिकाः सन्ति?
(13) का: बालिकाः गच्छन्ति?
(14) ता: गच्छन्ति।
(15) बालिकाः गच्छन्ति।

स्त्रीलिङ्गम्  हिन्दी अनुवाद :

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 9

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 10

अनुवाद :
एकवचन :
वह, यह, कौन?, वह छात्रा, वह माला, यह महिला, यह पेटी (सन्दूकची), कौन-सी घड़ी?, कौन-सी माला?, वह कलम, यह नदी।

द्विवचन :
वे दो, ये दो, कौन-सी दो ? वे दो छात्राएँ, वे दो मालाएँ, ये दोनों महिलाएँ, ये दोनों पेटियाँ (सन्दूकें), कौन-सी दो घड़ियाँ?, कौन-सी दो मालाएँ?, वे दो कलमें, ये दोनों नदियाँ।

बहुवचन :
वे सब, ये सब, कौन-सी सब?, वे सभी छात्राएँ, वे सभी मालाएँ, ये सभी महिलाएँ, ये सभी पेटियाँ (सन्दूकें), कौन-सी घड़ियाँ?, कौन-सी मालाएँ?, वे सभी कलमें, ये सभी नदियाँ।
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 11
प्रश्न 1.
एषा का?
उत्तर:
एषालेखनी।

प्रश्न 2.
यह क्या है?
उत्तर:
यह लेखनी (कलम) है।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 12
प्रश्न 1.
एते के?
उत्तर:
एते पुस्तके।

प्रश्न 2.
ये दोनों क्या हैं?
उत्तर:
ये दो पुस्तकें हैं।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 13
प्रश्न 1.
एताः का?
उत्तर:
एताः घट्यः।

प्रश्न 2.
ये सब क्या हैं?
उत्तर:
ये सब घड़ियाँ हैं।

नपुंसकलिङ्गम्
प्रथमपुरुष:-तत् ते तानि, एतत् एते एतानि, किम्? के? कानि?

नपुंसकलिङ्गम्  अभ्यास:

प्रश्न 1.
उचितं मेलयत (उचित का मिलान करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 14
उत्तर:
(क) → 2
(ख) → 5
(ग) → 8
(घ) → 7
(ङ) → 1
(च) → 4
(छ) → 9
(ज) → 6
(झ) → 3

प्रश्न 2.
उचितं मेलयत (उचित का मिलान करो)-
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 15
उत्तर:
(क) → 2
(ख) → 1
(ग) → 9
(घ) → 6
(ङ) → 10
(च) → 3
(छ) → 4
(ज) → 8
(झ) → 5
(ञ) → 7

प्रश्न 3.
पठित्वा वाक्यानि रचयत (पढ़कर वाक्यों की रचना करो)-
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 16
उत्तर:
(1) तत् पुस्तकम् अस्ति।
(2) एतत् किम् अस्ति?
(3) ते गच्छन्ति।
(4) एते के स्तः?
(5) ते पुस्तके स्तः।
(6) एते गच्छतः।
(7) याने गच्छतः।
(8) यानम् गच्छति।
(9) के गच्छतः?
(10) एते याने स्तः।
(11) के स्तः?
(12) तानि पुस्तकानि सन्ति।
(13) एतानि कानि सन्ति?
(14) एतानि यानानि गच्छन्ति।
(15) तानि कानि सन्ति?

प्रश्न 4.
वाक्यानि रचयत (वाक्यों की रचना करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 17
उत्तर:
(1) स: शिक्षक : अस्ति।
(2) एषः शिक्षक: गच्छति।
(3) कः पठति?
(4) सा बालिका अस्ति।
(5) एषा बालिका पठति।
(6) का नृत्यति?
(7) बालिका नृत्यति।
(8) एतत् लेखनी अस्ति।
(9) एतत् किम् फलम् अस्ति?
(10) फलम् पतति।
(11) शिक्षकः लिखति।
(12) बालिका लिखति।

प्रश्न 5.
वाक्यानि रचयत (वाक्यों की रचना करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 18
उत्तर:
(1) ते बालकाः गच्छन्ति।
(2) एते बालकाः पठन्ति।
(3) के पठन्ति?
(4) ता: महिलाः नृत्यन्ति।
(5) एताः महिला: सन्ति।
(6) काः नृत्यन्ति?
(7) तानि पत्राणि सन्ति।
(8) एतानि पत्राणि पतन्ति।
(9) कानि पतन्ति?
(10) घट्यः सन्ति।

नपुंसकलिङ्गम्  हिन्दी अनुवाद :

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 19

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 20

अनुवाद :
एकवचन :
वह फल है। वह फूल है। वह पत्ता है। यह पंखा है। यह वाहन (सवारी) है। यह घर है। वह क्या है? यह क्या है?

द्विवचन :
वे दो फल हैं। वे दो फूल हैं। वे दो पत्ते हैं। ये दो पंखे हैं। ये दो वाहन (सवारियाँ) हैं। ये दो घर हैं। वे दो कौन हैं? ये दोनों कौन हैं?

बहुवचन :
वे सब फल हैं। वे सब फूल हैं। वे सब पत्ते हैं। ये सब पंखे हैं। ये सब वाहन (सवारियाँ) हैं। ये सब घर हैं। वे सब क्या हैं? ये सब क्या हैं?

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 21
प्रश्न 1.
तत् किम्?
उत्तर:
तत् वायुयानम्।

प्रश्न 2.
वह क्या है?
उत्तर:
वह वायुयान है।

प्रश्न 3.
तत् किं गच्छति?
उत्तर:
तत् वायुयानं गच्छति।

प्रश्न 4.
वह कौन जाता है?
उत्तर:
वह वायुयान जाता है।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 22
प्रश्न 1.
ते के?
उत्तर:
ते वायुयाने।

प्रश्न 2.
वे दोनों कौन हैं?
उत्तर:
वे दो वायुयान हैं।

प्रश्न 3.
ते के गच्छतः?
उत्तर:
ते वायुयाने गच्छतः।

प्रश्न 4.
वे दो कौन जाते हैं?
उत्तर:
वे दोनों वायुयान जाते हैं।

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 23
प्रश्न 1.
तानि कानि?
उत्तर:
तानि पुष्पाणि।

प्रश्न 2.
वे सब क्या हैं?
उत्तर:
वे सब फूल हैं।

प्रश्न 3.
तानि कानि विकसन्ति?
उत्तर:
तानि पुष्पाणि विकसन्ति।

प्रश्न 4.
वे सब कौन खिलते हैं?
उत्तर:
वे सब फूल खिलते हैं।

सर्वनामशब्दाः भाग – २

युष्मद् पुल्लिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च (मध्यमपुरुषः त्वम्, युवाम्, यूयम्)

युष्मद् पुल्लिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च हिन्दी अनुवाद:

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 24

अस्मद् पुल्लिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च (उत्तमपुरुष:-अहम्, आवाम्, वयम्)

अस्मद् पुल्लिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च अभ्यास:

प्रश्न 1.
उचितं मेलयत (उचित का मिलान करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 25
उत्तर:
(क) → 10
(ख) → 9
(ग) → 8
(घ) → 7
(ङ) → 4
(च) → 5
(छ) → 2
(ज) → 3
(झ) → 1
(ञ) → 6

प्रश्न 2.
पठित्वा वाक्यानि रचयत (पढ़कर वाक्यों की रचना करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 26
उत्तर:
(1) सः पठति।
(2) तौ पठतः।
(3) ते पठन्ति।
(4) त्वम् पठसि।
(5) युवाम् पठथः।
(6) यूयम् पठथ।
(7) अहम् पठामि।
(8) आवाम् पठावः।
(9) वयम् पठामः।

प्रश्न 3.
वाक्यानि रचयत (वाक्यों की रचना करो)
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 27
उत्तर:
1. सः पठति।
2. तौ लिखतः।
3. ते गच्छन्ति।
4. सा बालिका अस्ति।
5. ते बालिके स्तः।
6. ताः सन्ति।
7. तानि व्यजनानि सन्ति।
8. त्वम् महिला असि।
9. युवां धावथः।
10. यूयम् नृत्यथ।
11. अहम् गच्छामि।
12. आवां खादावः।
13. वयम् पठामः।
14. नरः पठति।
15. घट्यः सन्ति।
16. चित्रम् अस्ति।
17. घटी अस्ति।
18. पात्रे स्तः।
19. लेखन्यौ स्तः।
20. त्वम् हससि।
21. युवां स्थः।
22. यूयम् स्थ।
23. वयम् स्मः।
24. आवां स्वः।

अस्मद् पुल्लिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च हिन्दी अनुवाद :
MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Chapter 3 सर्वनामशब्दाः 28

MP Board Class 6th Sanskrit Solutions

MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन

In this article, we will share MP Board Class 10th Social Science Book Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन Pdf, These solutions are solved subject experts from the latest edition books.

MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 पाठान्त अभ्यास

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 वस्तुनिष्ठ प्रश्न

सही विकल्प चुनकर लिखिए

मानचित्र पठन एवं अंकन MP Board Class 10th प्रश्न 1.
भारत में मौसम मानचित्रों का प्रकाशन प्रारम्भ हुआ
(i) 1853 में
(ii) 1947 में
(iii) 1950 में
(iv) 1875 में।
उत्तर:
(iv) 1875 में।

Manchitra Pathan Avn Uncle MP Board Class 10th प्रश्न 2.
भारत में मौसम मानचित्रों का प्रकाशन होता है
(i) कोलकाता से
(ii) दिल्ली से
(iii) पुणे से
(iv) हैदराबाद से।
उत्तर:
(iii) पुणे से

मानचित्र संबंधी प्रश्न Class 10 MP Board प्रश्न 3.
भारतवर्ष में मौसम विभाग विभाजित है
(i) 6 क्षेत्रों में
(ii) 4 क्षेत्रों में
(iii) 5 क्षेत्रों में
(iv) 8 क्षेत्रों में।
उत्तर:
(iii) 5 क्षेत्रों में

रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए –

  1. अन्तर्राष्ट्रीय मौसम संकेतों को 1935 में मौसम विज्ञान संघ द्वारा ………….. में मान्यता दी गयी।
  2. ब्यूफोर्ट ………….. की जल सेना से सम्बन्धित थे।
  3. वायुवेग मापने का नियोजन सर्वप्रथम ………….. किया गया था।

उत्तर:

  1. वारसा (इटली)
  2. ब्रिटिश
  3. 1805

सही जोड़ी मिलाइए
मानचित्र पठन एवं अंकन MP Board Class 10th
उत्तर:

  1. → (ख)
  2. → (क)
  3. → (घ)
  4. → (ग)

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 अति लघु उत्तरीय प्रश्न

मानचित्र पठन एवं अंकन In English MP Board Class 10th प्रश्न 1.
नॉट क्या है ?
उत्तर:
नॉट वायु वेग नापने की इकाई, एक नॉट 1.85 किमी. के बराबर होता है। इसका अर्थ है कि वायु की गति 1.85 किमी. प्रति घण्टा है या 1 नॉट = एक समुद्री मील के बराबर होता है।

प्रश्न 2.
भारत में भूकम्पमापी केन्द्र कितने हैं ?
उत्तर:
भारत में 22 भूकम्पमापी केन्द्र हैं।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 लघु उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
मौसम संकेतों से क्या आशय है ?
उत्तर:
मौसम संकेतों का आशय-प्रेक्षण शालाओं से प्राप्त मौसम तत्वों को मानचित्र पर अंकों, चिह्नों या प्रतीकों द्वारा प्रदर्शित किया जाता है। ये अंक, चिह्न या प्रतीक अन्तर्राष्ट्रीय मान्यता प्राप्त होते हैं। इन्हें अन्तर्राष्ट्रीय मौसम संकेत कहा जाता है। इन संकेतों को 1935 में वारसा (इटली) में आयोजित अन्तर्राष्ट्रीय मौसम विज्ञान संघ द्वारा मान्यता प्रदान की गयी थी। प्रमुख मौसम संकेत निम्न प्रकार हैं

  1. वायुमापन संकेत
  2. वर्षा मापनी संकेत
  3. मेघाच्छादन संकेत
  4. समुद्री तरंग संकेत।

प्रश्न 2.
मौसम मानचित्र तैयार करने हेतु मौसम सूचनाएँ कैसे एकत्रित की जाती हैं ?
उत्तर:
मौसम मानचित्र तैयार करने हेतु मौसम सूचनाएँ निम्न प्रकार एकत्रित की जाती हैं –

  1. मौसम मानचित्रों को तैयार करने हेतु वेधशालाओं, वायुयानों के पायलटों, गुब्बारों तथा जलयानों से मौसम सूचनाएँ प्राप्त की जाती हैं।
  2. वेधशालाओं में निम्न मौसमी तत्वों की जानकारी एकत्रित की जाती है-तापमान, वर्षा, वायु की गति एवं दिशा आपेक्षिक आर्द्रता, सूर्य प्रकाश की अवधि, समुद्र की दशा, वर्तमान एवं पूर्व मौसम।
  3. मौसम मानचित्रों में मौसम के तत्वों का चिह्नों द्वारा अंकन किया जाता है।
  4. मौसम मानचित्र में सूचनाओं को प्रेषित करने हेतु कूट संख्याओं का प्रयोग किया जाता है, जिनका विशिष्ट अभिप्राय होता है।
  5. मौसम मानचित्र तैयार करने हेतु मौसमी दशाओं/तत्वों का निरीक्षण एवं अभिलेखन वेधशालाओं में प्रातः 8:30 व सायंकाल 5.30 बजे होता है।

प्रश्न 3.
मौसम मानचित्र में मौसमी दशाओं को कैसे व्यक्त किया जाता है ?
उत्तर:
प्रेक्षण शालाओं से प्राप्त मौसम तत्वों को मानचित्र पर अंकों, चिह्नों या प्रतीकों द्वारा प्रदर्शित किया जाता है। ये अंक, चिह्न या प्रतीक अन्तर्राष्ट्रीय मान्यता प्राप्त होते हैं। इन्हें अन्तर्राष्ट्रीय मौसम संकेत कहा जाता है।

प्रश्न 4.
दिए गए वायु मापन में संकेत चिह्नों को पहचानिए व उनका नाम व वेग लिखिए –
Manchitra Pathan Avn Uncle MP Board Class 10th
उत्तर:

  1. शान्त
  2. धीर समीर
  3. प्रबल समीर
  4. झंझा
  5. झंझावात।

प्रश्न 5.
दिए गए मेघाच्छादन संकेत चिह्नों को पहचानिए व उनकी मात्रा व स्तर को लिखिए –
मानचित्र संबंधी प्रश्न Class 10 MP Board
उत्तर:

  1. मात्रा 1/8; निम्नस्तर
  2. 1/8; उच्च स्तर
  3. मात्रा 3/8; निम्न स्तर
  4. मात्रा 1/4; निम्न स्तर
  5. मात्रा 7/8; निम्न स्तर
  6. मात्रा 8/8; निम्न स्तर
  7. मात्रा 1/2; उच्च स्तर
  8. मात्रा 5/8; उच्च स्तर
  9. सूर्य प्रकाश; उच्च स्तर

प्रश्न 6.
दिए गए समताप रेखाओं द्वारा निर्मित वायुमण्डलीय दशाओं को पहचानकर लिखिए –
मानचित्र पठन एवं अंकन In English MP Board Class 10th
उत्तर:

  1. चक्रवात, एवं
  2. प्रतिचक्रवात।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 दीर्घ उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
मौसम मानचित्र से प्राप्त पूर्वानुमान कहाँ अत्यधिक उपयोगी है ? मौसम मानचित्रों का महत्त्व लिखिए।
अथवा
मौसम मानचित्र की विशेषताएँ लिखिए। (2012)
उत्तर:
मौसम मानचित्रों से प्राप्त पूर्वानुमानों की उपयोगिता-मौसम मानचित्र से प्राप्त पूर्वानुमान नौ संचालन, वायुयान की सुरक्षित उड़ान, प्राकृतिक आपदाओं के दुष्प्रभावों का निरीक्षण करने में, कृषि की उचित देखभाल तथा समुद्रतट पर रहने वाले मछुआरों को समुद्र की दिशा चक्रवात (समुद्री तूफान) से सावधान करने में यह अत्यन्त उपयोगी हैं।

मौसम मानचित्रों का महत्त्व-मौसम मानचित्रों के प्रमुख महत्त्व निम्नलिखित हैं –

  1. मौसम मानचित्रों की सहायता से प्राकृतिक आपदाओं; जैसे–बाढ़, भूकम्प, सूखा आदि के जनजीवन पर पड़ने वाले प्रभावों का पूर्वानुमान लगता है।
  2. ये मानचित्र नाविकों तथा वैज्ञानिकों के लिए बहुत महत्त्वपूर्ण होते हैं।
  3. वायुयान चालकों के लिए यह मानचित्र महत्त्वपूर्ण होते हैं।
  4. इन मानचित्रों की सहायता से मौसम का पूर्वानुमान लगाया जाता है। इसे समाचार-पत्रों एवं दूरदर्शन के माध्यम से प्रसारित कर अतिवृष्टि, भूकम्प, ओलावृष्टि, तूफान एवं हिमपात जैसी प्राकृतिक आपदाओं से जन-सामान्य को सुरक्षा प्रदान करने का प्रयास किया जाता है।

प्रश्न 2.
निम्न मौसमी दशाओं को स्पष्ट करने हेतु संकेत बनाइए

  1. कुहरा (2009, 10, 11, 14)
  2. ओला (2009, 11, 13, 14, 16, 17)
  3. सम्पूर्ण मेघाच्छादन (2018)
  4. हिम (2009, 10, 11, 14, 15)
  5. वर्षा (2009, 10, 14, 15, 17)
  6. कुहासा (2013, 16)
  7. धुन्ध (2013, 14, 18)
  8. तड़ित झंझा (2015, 17)
  9. फुहार (2016, 18)

उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 5

प्रश्न 3.
दिए गए मौसम मानचित्र की व्याख्या निम्नलिखित बिन्दुओं पर कीजिए –

  1. चक्रवात व गौण चक्रवात का क्षेत्र
  2. वायुफान का क्षेत्र
  3. प्रतिचक्रवात का क्षेत्र।

MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 6
उत्तर:
(1) चक्रवात व गौण चक्रवात का क्षेत्र-चक्रवात की समदाब रेखाएँ मन्द होती हैं और इसके भीतर अल्पतम दाब होता है। इसीलिए इसको अल्पदाब अवस्था भी कहते हैं। अल्पतम दाब केन्द्र गर्त रेखाओं का प्रतिच्छेदन बिन्दु होता है, इसीलिए बाहर से हवाएँ भीतर की ओर जाती हैं। उत्तरी गोलार्द्ध चक्रवात की वायु वामावर्त दिशा में और दक्षिणी गोलार्द्ध में दक्षिणावर्त दिशा में चलती हैं। ये चक्रवात स्थायी वायुदाब के प्रवाह की निश्चित दिशा में आगे बढ़ते हैं। उपर्युक्त मानचित्र में चक्रवात व गौण चक्रवात की स्थिति को 990 मिलीबार व 992 मिलीबार की समदाब रेखाओं द्वारा प्रदर्शित किया गया है जिससे स्पष्ट होता है कि गहरे अवदाब में केन्द्र का वायुदाब बहुत कम होता है और छिछले अवदाब में केन्द्र का वायुदाब थोड़ा ही कम होता है। गहरा अवदाब एक से अधिक समदाब रेखाओं से घिरा होता है और छिछला अवदाब केवल एक समदाब रेखा से घिरा होता है और अन्य समदाब रेखाओं से अंशतः घिरा होता है। छिछले अवदाब में समदाब रेखाएँ दूर-दूर और गहरे अवदाब में निकट-निकट अंकित रहती हैं। इसमें वायुराशि एकत्रित होती है, ऊपर उठती है और ठण्डी होकर बादल तथा वर्षा का रूप ग्रहण करती है।

(2) वायुफान का क्षेत्र-यह एक त्रिभुजाकार उच्चदाब का क्षेत्र होता है। मानचित्र (5.5) में यह 994 मिलीबार की समदाब की रेखा द्वारा प्रदर्शित किया गया है जिससे स्पष्ट होता है इसकी समदाब रेखाएँ वी-आकार की होती हैं, जिनका शीर्ष गोल होता है और अल्पदाब के क्षेत्र की ओर इंगित करता है। इसके मध्य में सबसे अधिक वायुदाब रहता है और शीर्ष तथा किनारे की दाब क्रमशः कम होती जाती है। प्रधान चक्रवात के साथ इसका बढ़ाव आगे होता है। सर्वोच्च दाब बिन्दु और शीर्ष बिन्दु को मिलाने वाली रेखा शिखर रेखा कहलाती है।

(3) प्रतिचक्रवात का क्षेत्र-चक्रवात के विपरीत प्रतिचक्रवात होते हैं। इनके केन्द्र में उच्च दाब का स्थान होता है। इसको उच्चदाब अवस्था भी कहते हैं। मानचित्र (5.5) में इसे 1000 मिलीबार की समदाब रेखा द्वारा प्रदर्शित किया गया है जिससे स्पष्ट होता है कि इसकी समदाब रेखाएँ प्रायः वृत्ताकार होती हैं और हवाओं की दिशा उत्तरी गोलार्द्ध में दक्षिणावर्त तथा दक्षिणी गोलार्द्ध में वामावर्त होती हैं। इसमें केन्द्र से बाहर की ओर वायु चलती है। इसमें दाब प्रवणता कम होती है। प्रतिचक्रवात शक्तिहीन होते हैं और एक ही स्थान पर देर तक रुके रहते हैं।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 अन्य परीक्षोपयोगी प्रश्न

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 वस्तुनिष्ठ प्रश्न

बहु-विकल्पीय

प्रश्न 1.
अन्तर्राष्ट्रीय मौसम संकेत को कब और कहाँ मान्यता प्रदान की गई ?
(i) 1945 में दिल्ली में
(ii) 1948 में फ्रांस में
(iii) 1935 में वारसा (इटली) में
(iv) 1955 में जेनेवा में।
उत्तर:
(iii) 1935 में वारसा (इटली) में

प्रश्न 2.
पश्चिमी तट पर वायु वेग है
(i) 5 नॉट के लगभग
(ii) 7 नॉट के लगभग
(iii) 15 नॉट के लगभग
(iv) 10 नॉट के लगभग।
उत्तर:
(iv) 10 नॉट के लगभग।

रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए

  1. मौसम मानचित्र में वायुदाब ………….. में दर्शायी जाती है।
  2. मौसम मानचित्र तैयार करने हेतु मौसम दशाओं एवं तत्वों के निरीक्षण एवं अभिलेखन का केन्द्र ………….. कहलाता है।

उत्तर:

  1. मिलीबार
  2. वेधशाला।

सत्य/असत्य

प्रश्न 1.
भारत में मौसम विभाग की स्थापना 1880 ई. में हुई थी।
उत्तर:
असत्य

प्रश्न 2.
मेघ की छाया वृत्तों द्वारा प्रदर्शित की जाती है।
उत्तर:
सत्य

प्रश्न 3.
मौसम मानचित्र में वायुदाब मिलीबार में दर्शाया जाता है।
उत्तर:
सत्य

प्रश्न 4.
वायु वेग नापने की इकाई, एक नॉट 1.85 किमी. के बराबर होता है।
उत्तर:
सत्य।

जोड़ी मिलाइए
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 7
उत्तर:

  1. → (ख)
  2. → (ग)
  3. → (क)

एक शब्द/वाक्य में उत्तर

प्रश्न 1.
भारत में मौसम विभाग की स्थापना किस सोसाइटी के सुझाव पर हुई ?
उत्तर:
एशियाटिक सोसायटी

प्रश्न 2.
मौसम विभाग का.प्रधान कार्यालय कहाँ है ?
उत्तर:
दिल्ली

प्रश्न 3.
भारतीय मानचित्रों में किस ऊँचाई के मेघ दिखाये जाते हैं ?
उत्तर:
निम्न व मध्यम

प्रश्न 4.
वायु वेग नापने की इकाई क्या है ?
उत्तर:
नॉट

प्रश्न 5.
वायु के आकस्मिक प्रचण्ड झोंके जो स्वत: कुछ समय बाद समाप्त हो जाते हैं, को क्या कहते हैं ?
उत्तर:
झंझा।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 अति लघु उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
प्रमुख वर्षा संकेत स्पष्ट कीजिए। (2009)
उत्तर:
प्रमुख वर्षा संकेत –
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 7-1

प्रश्न 2.
झंझा का क्या प्रभाव पड़ता है ?
उत्तर:
पेड़ की टहनियाँ टूटने लगती हैं और चलना-फिरना कठिन हो जाता है।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 लघु उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
मौसम मानचित्र से क्या तात्पर्य है ?
उत्तर:
मौसम मानचित्र-इस प्रकार के मानचित्र जिसमें पृथ्वी के किसी भाग में घटित मौसम सम्बन्धी दशाओं (जैसे-तापमान की स्थिति, वायुदाब, वर्षा, पवन की दिशा एवं वेग, मेघाच्छादन) को अन्तर्राष्ट्रीय स्तर पर निर्धारित संकेतों के माध्यम से व्यक्त किया जाता है, मौसम मानचित्र कहलाते हैं।

प्रश्न 2.
मौसम मानचित्र की व्याख्या के प्रमुख बिन्दु कौन-कौनसे हैं ?
उत्तर:
मौसम मानचित्र की व्याख्या के प्रमुख बिन्दु

  1. प्रस्तावना – दिन, तिथि तथा समय।
  2. तापमान का विचलन – शीत लहर और उष्ण लहर ज्ञात करने में सहायक।
  3. वायुदाब का विचलन –
    • वायुदाब का सामान्य वितरण उच्च व न्यूनदाब क्षेत्र।
    • समदाब रेखाओं की उपनति, वायुदाब की प्रवणता, चक्रवातों की गति।
    • सामान्य वायु दाब से प्रमाण।
  4. वायु दिशा एवं वायु वेग।
  5. वृष्टि-सामान्य से अधिक या कम वर्षा के क्षेत्र, वर्षा की मात्रा।
  6. मेघ-बादल के प्रकार (उच्च व निम्न) तथा मेघाच्छादन या मेघ की प्रकृति तथा मात्रा।
  7. वायुमण्डलीय घटनाएँ-धुन्ध, कोहरा, विद्युत, धूल-आँधी, वज्रघोष, शिलावृष्टि।
  8. समुद्र की दिशा।
  9. भविष्यवाणी-मानचित्रों के आधार पर मौसम की भविष्यवाणी की जाती है।

MP Board Class 10th Social Science Chapter 5 दीर्घ उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
प्रमुख समुद्री तरंग-संकेतक स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
समुद्री तरंग-संकेतक समुद्री तरंग की दिशा अक्षरों के रूप में प्रदर्शित की जाती है। प्रमुख समुद्री तरंग संकेतक निम्न प्रकार दर्शाये गये हैं –
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 8

प्रश्न 2.
प्रमुख वायु मापन संकेतों को स्पष्ट करते हुए उनके प्रभावों को स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
वायु मापन संकेत
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 9

प्रश्न 3.
भारत के मानचित्र में निम्नलिखित को दर्शाइए
1.

  1. कराकोरम पवर्तमाला
  2. सतपुड़ा
  3. अरावली
  4. नीलगिरि।

2. भारत में हिमालय का सर्वोच्च शिखर (माउण्ट एवरेस्ट)।
3. छोटा नागपुर का पठार। (2009, 10, 16, 18)

4.

  1. गंगा (2013, 16)
  2. ब्रह्मपुत्र
  3. कृष्णा
  4. कावेरी
  5. नर्मदा। (2010, 14, 16, 17)

5. सर्वाधिक वर्षा का क्षेत्र (चेरापूँजी/मौसिनराम)। (2018)
6. बंगाल की खाड़ी। (2009, 13)
7. कन्याकुमारी। (2009)
उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 10

प्रश्न 4.
भारत के मानचित्र पर निम्नलिखित को दर्शाइए –

  1. जूट उत्पादक क्षेत्र
  2. गन्ना उत्पादक क्षेत्र
  3. काली मिट्टी का क्षेत्र या कपास उत्पादक क्षेत्र
  4. चाय उत्पादक क्षेत्र (2009)
  5. रबर उत्पादक क्षेत्र (2012)
  6. चावल उत्पादक क्षेत्र।

उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 11

प्रश्न 5.
भारत के दिए गये मानचित्र में निम्नलिखित को दर्शाइए
1. कोयला उत्पादक क्षेत्र

2.

  • प्रमुख खनिज तेल उत्पादक क्षेत्र (2009)
  • डिग्बोई (असम) (2012)

3. यूरेनियम उत्पादक क्षेत्र

  • राजस्थान में यूरेनियम (2009)

4. प्राकृतिक गैस उत्पादक क्षेत्र
5. लक्षद्वीप (2010)
6.

  • नाभिकीय ऊर्जा केन्द्र (2013)
  • तारापुर अणु विद्युत गृह। (2016)

उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 12.

प्रश्न 6.
भारत के मानचित्र में निम्नलिखित को दर्शाइए
(1)

  1. दिल्ली (2010, 15)
  2. विशाखापट्टनम (2018)
  3. भिलाई
  4. भोपाल
  5. मुम्बई (2009, 11, 15)
  6. चेन्नई (2009, 12, 15)
  7. कोलकाता (2010)

(2) दिल्ली-कोलकाता रेलवे लाइन (2014)

(3)

  1. सान्ताक्रुज
  2. पालम व
  3. दमदम हवाई अड्डा (2009)

(4) अरब सागर (2011, 12, 15)
(5) आगरा से मुम्बई राष्ट्रीय राजमार्ग (2012)
(6) थार का मरुस्थल (2015)
(7) चिल्का झील (2011, 16)
(8) कोई दो प्रमख आंतरिक जल परिवहन मार्ग
(9) सीमा सड़क विकास बोर्ड का क्षेत्र।
उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 13

प्रश्न 7.
भारत के मानचित्र में निम्नांकित को दर्शाइए –

  1. शीतकालीन वर्षा का क्षेत्र
  2. काजीरंगा राष्ट्रीय उद्यान (2017)
  3. भाखड़ा-नंगल बाँध
  4. कच्छ का रन (2013, 18)
  5. कर्क रेखा (2009, 14, 17)
  6. हजीरा-जगदीशपुर गैस पाइप लाइन (2009, 14, 18)
  7. आनन्द-अहमदाबाद दुग्ध पाइप लाइन। (2009)

उत्तर:
MP Board Class 10th Social Science Solutions Chapter 5 मानचित्र पठन एवं अंकन 14

MP Board Class 8th Sanskrit Solutions विविधप्रश्नावलिः 2

MP Board Class 8th Sanskrit Solutions Surbhi विविधप्रश्नावलिः 2

Class 8 Sanskrit Vividh Prashnavali 2 MP Board प्रश्न 1.
प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखत(प्रश्नों के एक शब्द में उत्तर लिखो-)
(क) भूमेः गुरुतरा का? (पृथ्वी से भारी क्या है?)
उत्तर:
माता। (माता)

(ख) आतुरस्य मित्रं किम्? (रोगी का मित्र क्या है?)
उत्तर:
भिषग। (वैद्य)

(ग) वसन्तपञ्चमी कस्य आगमनं सूचयति? (वसन्त पंचमी किसके आगमन को सूचित करती है?)
उत्तर:
ऋतुराजवसन्तस्य (ऋतुराजवसन्त के)

(घ) वसन्तोत्सवे कस्याः पूजनम् भवति? (वसन्त के उत्सव में किसका पूजन होता है?)
उत्तर:
सरस्वत्याः। (सरस्वती का)

(ङ) चन्द्रशेखरस्य जन्म कस्मिन् ग्रामे अभवत्? (चन्द्रशेखर का जन्म किस गाँव में हुआ था।)
उत्तर:
भाभराग्रामे। (भाभरा गाँव में)

(च) चन्द्रशेखरः काम् भाषाम् अधीतवान्। (चन्द्रशेखरः ने किस भाषा को पढ़ा?)
उत्तर:
संस्कृतभाषाम्। (संस्कृत भाषा को)

(छ) अस्तसमये सूर्यस्य वर्णः कः भवति? (अस्त होते समय सूर्य का रंग कैसा होता है?)
उत्तर:
ताम्रः। (लाल)

(ज) नरत्वं दुर्लभं कुत्र? (मानव जन्म कहाँ कठिनता से प्राप्त होता है?)
उत्तर:
लोके। (संसार में)

(झ) जयन्तः सीताचरणे किं कृतवान्? (जयन्त ने सीता के चरणों में क्या किया?)
उत्तर:
चञ्चुप्रहारम्। (चोंच का प्रहार)

(ञ) चित्रकूटे जलप्रतापस्य किं नाम? (चित्रकूट में जल प्रपात का क्या नाम है?)
उत्तर:
हनुमान्धारा। (हनुमान् धारा)

(ट) पुष्पसजंकण्ठे कः समर्पयति? (पुष्पाहार गले में कौन समर्पित करता है?)
उत्तर:
शिवराजः। (शिवाजी)

(ठ) अहिल्यायाः व्यक्तित्वं कथं वर्तते? (अहिल्या का व्यक्तित्व कैसा है?)
उत्तर:
बहुमुखिप्रतिभासम्पन्नम्। (बहुमुखी प्रतिभा से सम्पन्न।)

(ड) माहिष्मती कस्य राजधानी आसीत्। (माहिष्मती किसकी राजधानी थी?)
उत्तर:
सहस्रार्जुनस्य। (सहस्रार्जुन की।)

Mp Board Class 8 Sanskrit Solution प्रश्न 2.
प्रश्नानाम् एकवाक्येन उत्तरं लिखत(प्रश्नों के एक वाक्य में उत्तर लिखो-)
(क) युधिष्ठिरस्य मातुः नाम किम्? (युधिष्ठिरस्य माता का नाम क्या था?)
उत्तर:
युधिष्ठिरस्य मातुः नाम कुन्ती। (युधिष्ठिर की माता का नाम कुन्ती था।)

(ख) प्रसन्नोभूत्वा यक्षः किम् अकरोत्? (प्रसन्न होकर यक्ष ने क्या किया?)
उत्तर:
प्रसन्नोभूत्वा यक्षः सर्वेभ्यः जीवनं दत्तवान्। (प्रसन्न होकर यक्ष ने सभी को जीवन दे दिया।)

(ग) ऋतुराजवसन्तस्य आगमनसूचना कदा भवति? (ऋतुराज वसन्त के आगमन की सूचना कब होती है?)
उत्तर:
ऋतुराजवसन्तस्य आगमनसूचना माघमासस्य शुक्लपक्षस्य पञ्चम्यां तिथौ भवति।। (ऋतुराज वसन्त के आगमन की सूचना माघ महीने के शुक्लपक्ष की पंचमी तिथि को होती है।)

(घ) तमिलनाडुराज्ये जनाःशारदां कथम् अर्चयन्ति। (तमिलनाडु राज्य में लोग शारदा को कैसे पूजते हैं?)
उत्तर:
तमिलनाडुराज्ये जनाः प्रकाशितान् हस्तलिखितान् ग्रन्थात् एकस्याम् पीठिकायां संस्थाप्य विविधैः उपचारैः शारदां अर्चयन्ति। (तमिलनाडु राज्य में लोग प्रकाशित हस्तलिखित ग्रन्थों को एक चौकी पर रखकर विभिन्न पूजा की विधियों से शारदा की पूजा करते हैं।)

(ङ) स्वाधीनतान्दोलने के के चन्द्रशेखरस्य सहायकाः अभवन्? (स्वाधीनता के आन्दोलन में कौन-कौन चन्द्रशेखर के सहायक हुए?)
उत्तर:
स्वाधीनतान्दोलने भगतसिंह-राजगुरु-बटुकेश्वरशिवराम-सुखदेवसदृशाः। क्रान्तिकारिणः चन्द्रशेखरस्य सहायकाः अभवन्। (स्वाधीनता के आन्दोलन में भगतसिंह, राजगुरु, बटुकेश्वर, शिवराम, सुखदेव जैसे क्रान्तिकारी चन्द्रशेखर के सहायक हुए।)

(च) चन्द्रशेखरः कथं वीरगतिम् प्राप्नोत्? (चन्द्रशेखर ने कैसे वीरगति प्राप्त की?)
उत्तर:
चन्द्रशेखरः स्वहस्तेनैव स्वकीये मस्तके गोलिका प्रहारेण वीरगति प्राप्नोत्। (चन्द्रशेखर ने अपने हाथ से ही अपने सिर में गोली के प्रहार से वीरगति प्राप्त की।)

(छ) वृक्षाणां स्वभावः कीदृशः? (पेड़ों का स्वभाव कैसा होता है?)
उत्तर:
वृक्षाणां स्वभावः सत्पुरुष इव। (पेड़ों का स्वभाव सज्जन जैसा होता है।)

(ज) न्याय्यात्पथः पदमपि के न विचलन्ति? (न्याय के मार्ग से एक कदम भी कौन नहीं हटते हैं।)
उत्तर:
न्याय्यात्पथः पदमपि धीराः न विचलन्ति? (न्याय के मार्ग से एक कदम भी धीर नहीं हटते हैं।)

(झ) हनुमान्धारा इति नाम कथम् प्रसिद्धम? (हनुमान् धारा यह नाम कैसे प्रसिद्ध हुआ?)
उत्तर:
लङ्कादहनानन्तरं रामाज्ञया हनुमान् अत्रैव शीतलत्वं प्राप्तवान् अतः एतस्य हनुमान्धारा इति नाम प्रसिद्धम्। (लंका दहन के बाद राम की आज्ञा से हनुमान ने यहीं ठण्डक प्राप्त की, अतः इसका हनुमान् धारा नाम प्रसिद्ध हुआ।)

(ञ) निर्झराः कीदृशाः वर्तन्ते? (झरने कैसे हैं?)
उत्तर:
निर्झराः कल-कलनादपूरिताः वर्तन्ते। (झरने कल-कल के स्वर से भरपूर हैं।)

(ट) धर्मराज्यसंस्थापनार्थं श्रीरामदासेन का आशी: प्रदत्ता? (धर्मराज्य की स्थापना के लिए श्रीरामदास ने क्या आशीर्वाद दिया?)
उत्तर:
धर्मराज्यसंस्थापनार्थः श्रीरामदासेन ‘तव सर्वत्र अप्रतिहतो विजयः भवतु’ इति आशीः प्रदत्ता। (धर्मराज्य की स्थापना के लिए श्रीरामदास ने ‘तुम्हारी सब जगह निर्विघ्न विजय होवे’ यह आशीर्वाद दिया।)

(ठ) शिवराजस्य गुरुः कः आसीत्? (शिवाजी के गुरु कौन थे?)
उत्तर:
शिवराजस्य गुरुः श्रीरामदासः आसीत्। (शिवाजी के गुरु श्रीरामदास थे।)

(ङ) अहिल्याबाई कीदृशी महिला आसीत्। (अहिल्याबाई कैसी महिला थीं?)
उत्तर:
अहिल्याबाई प्रजावत्सला, धर्मपारायणा, न्यायनिष्ठा च महिला आसीत्। (अहिल्याबाई प्रजावत्सल, धर्मपरायण और न्यायनिष्ठ महिला थीं।)

(ढ) अहिल्याबाई कदा जन्म अलभत? (अहिल्याबाई ने कब जन्म लिया?)
उत्तर:
अहिल्याबाई पवविंशत्युत्तर-सप्तदश ख्रिस्ताब्दे (१७२५) मईमासस्य एकत्रिंशे (३१) दिनांके जन्म अलभत) (अहिल्याबाई ने सत्रह सौ पच्चीस (१७२५) ई. में मई महीने की इकत्तीस (३१) तारीख को जन्म लिया।)

Mp Board Class 8th Sanskrit Solution प्रश्न 3.
रेखाङ्कितपदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत(रेखांकित शब्द के आधार पर प्रश्न का निर्माण करो-)
(क) उदयास्तसमये रविः ताम्रवर्णः भवति। (उदय और अस्त के समय सूर्य लाल रंग का होता है।)
उत्तर:
उदयास्तसमये कः ताम्रवर्णः भवति? (उदय और अस्त के समय कौन लाल रंग का होता है?)

(ख) वृक्षाः अन्येभ्य: छायां कुर्वन्ति। (पेड़ दूसरों के लिए छाया करते हैं।)
उत्तर:
वृक्षाः केभ्यः छायां कुर्वन्ति। (पेड़ किनके लिए छाया करते हैं?)

(ग) न्याय्यात्पथः पदं न प्रविचलन्ति धीराः। (न्याय के मार्ग से एक कदम भी धीर पीछे नहीं हटते हैं।)
उत्तर:
न्याय्यात्पथः पदं न प्रविचलन्ति के? (न्याय के मार्ग से एक कदम भी कौन पीछे नहीं हटते हैं?)

(घ) वर्जयेत् तादृशम् मित्रम्। (उस प्रकार के मित्र को छोड़ देना चाहिए।)
उत्तर:
वर्जयेत् कीदृशम् मित्रम्? (किस प्रकार के मित्र को छोड़ देना चाहिए?)

(ङ) विविधैः पुष्पैः ऋतुराजस्य स्वागतम् भवति। (विभिन्न पुष्पों के द्वारा ऋतुराज का स्वागत होता
उत्तर:
कैः ऋतुराजस्य स्वागतम् भवति? (किनके द्वारा ऋतुराज का स्वागत होता है?)

(च) पुस्तकानाम् अपि पूजनम् भवति। (पुस्तकों का भी पूजन होता है।)
उत्तर:
केषाम् अपि पूजनम् भवति? (किनका भी पूजन होता है?)

(छ) शारदाम् अर्चयन्ति। (शारदा को पूजते हैं।)
उत्तर:
काम् अर्चयन्ति? (किसको पूजते हैं?)

(ज) रामघट्टः मन्दाकिन्याः तटे अस्ति। (रामघाट मन्दाकिनी के तट पर है।)
उत्तर:
रामघट्टः कस्याः तट अस्ति? (रामघाट किसके तट पर है?)

(झ) सः प्रातः विद्यालयं गच्छति। (वह सुबह विद्यालय जाता है।)
उत्तर:
सः कदा विद्यालयं गच्छति? (वह कब विद्यालय जाता है?)

(ञ) एषः मम अग्रजः अस्ति। (यह मेरा बड़ा भाई है।)
उत्तर:
एषः कस्य अग्रजः अस्ति? (यह किसका बड़ा भाई है।)

(ट) चित्रकूट सतना मण्डले अस्ति। (चित्रकूट सतना मण्डल में है।)
उत्तर:
चित्रकूटं कस्मिन् मण्डले अस्ति? (चित्रकूट किस मण्डल में है?)

(ठ) अहं मालवप्रदेशतः आगच्छामि। (मैं मालवप्रदेश से आ रहा हूँ।)
उत्तर:
अहं कुतः आगच्छामि? (मैं कहाँ से आ रहा हूँ?)

(ङ) राज्ञा महिष्मता निर्मिता माहिष्मती। (राजा महिष्मति के द्वारा माहिष्मती का निर्माण किया गया।)
उत्तर:
केन निर्मिता माहिष्मती? (किसके द्वारा माहिष्मती का निर्माण किया गया?)

(ढ) रघुवंशे माहिष्मतीवर्णनम् अस्ति। (रघुवंश में माहिष्मती का वर्णन है।)
उत्तर:
कुत्र माहिष्मतीवर्णनम् अस्ति? (कहाँ माहिष्मती का वर्णन है?)

Class 8 Sanskrit Mp Board प्रश्न 4.
कोष्ठकात् उचितानिपदानि चित्वारिक्तस्थानानि पूरयत (कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति करो-)
(क) माता ……… गुरुतरा अस्ति। (भूमि:/भूमेः)
(ख) ……….. भिषमित्रम् भवति। (आतुरः/आतुरस्य)
(ग) वसन्तपञ्चमी ……….. नाम्ना अपि ज्ञायते। (श्रीपञ्चमी/ऋषिपञ्चमी)
(घ) चन्द्रशेखरस्य पितुः नाम ………. आसीत्। (सीतारामः/दयारामः)
(ङ) चित्रकूटे रामचन्द्रः ………. यावत् निवासं कृतवान्। (चतुर्दशवर्षाणि/एकादशवर्षाणि)
(च) भवान् कुतः ………..। (आगच्छति/आगच्छसि।)
(छ) राजवाड़ास्थानं ……….. वर्तते। (उपेक्षणीयम्/प्रेक्षणीयम्)
उत्तर:
(क) भूमेः
(ख) आतुरस्य
(ग) श्रीपञ्चमी
(घ) सीतारामः
(ङ) चतुर्दशवर्षम्
(च) आगच्छति
(छ) प्रेक्षणीयम्।

Mp Board Solution Class 8 Sanskrit प्रश्न 5.
अधोनिर्दिष्टैः अव्ययैः वाक्यानि रचयत(नीचे लिखे अव्ययों से वाक्यों की रचना करो-)
कदा, च, तत्र, विना, अत्र, अद्य, तु।
उत्तर:
Class 8 Sanskrit Vividh Prashnavali 2 MP Board

Class 8 Sanskrit Mp Board Solution प्रश्न 6.
नामोल्लेखपूर्वकं सन्धि कुरुत(नाम का उल्लेख करते हुए सन्धि करो-)
उत्तर:
Mp Board Class 8 Sanskrit Solution

Vividh Prashnavali 2 MP Board प्रश्न 7.
लकार परिवर्तनं कुरुत(लकार परिवर्तन करो-)
उत्तर:
लट – लोट
(क) रक्षति – रक्षतु
(ख) रक्षामि – रक्षाणि
(ग) गच्छसि – गच्छ
(घ) गच्छामः – गच्छाम
(ङ) पिबन्ति – पिबन्तु
(च) पिबथ – पिबत
(छ) शृणुथः – शृणुतम्
(ज) याचतः – याचताम्
(झ) स्मरामः – स्मराम
(ब) पचन्ति – पचन्तु

Class 8 Sanskrit Abhyas Prashn Patra MP Board प्रश्न 8.
उचितम् मेलयत(उचित को मिलाओ-)
Mp Board Class 8th Sanskrit Solution
उत्तर:
(क) → (iii)
(ख) → (i)
(ग) → (ii)
(घ) → (v)
(ङ) → (vi)
(च) → (iv)
(च) → (iv)
(छ) → (viii)
(ज) → (vii)

Mp Board Class 8 Sanskrit Solution Chapter 2 प्रश्न 9.
पूर्तिं कुरुत (पूरा करो-)
उत्तर:
(क) उद्यमं साहस धैर्य, बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः।
षडेते यत्रं वर्तन्ते, तत्र देव सहायकः॥

(ख) उदये सविता ताम्रः, ऐवास्तमेति च। सम्पत्तौ च
विपत्तौ च, महतामेकरूपता

Class 8th Mp Board Sanskrit Solution प्रश्न 10.
अधोलिखितगद्यांशम् पठित्वा उत्तराणि लिखत (नीचे लिखे गद्यांश को पढ़कर उत्तर लिखो-)
(I) प्राचीनकाले वसन्तपञ्चयां ज्ञानयज्ञतपस्वरूपां सरस्वतीं जनाः पूजयन्ति स्म। अधुना अपि सम्पूर्णे देशे आध्यात्मिक जिज्ञासया अस्मिन् दिने जनाः ज्ञानस्य अधिष्ठात्री शारदाम् पूजयन्ति। वसन्तोत्सवः वस्तुतः सांस्कृतिकः उत्सवः अस्ति। वैदिककालात् एव अस्मिन् दिने सरस्वत्याः उपासना भवति।

अनुवाद :
वसन्त उत्सव का द्वितीय पक्ष अधिक सम्मान के योग्य होता है। भारत में वसन्त की बेला में देवी सरस्वती की आराधना भी परम्परा है। वसन्त पंचमी ज्ञान की उपासना। (और) आराधना का उत्सव है। प्राचीन समय में वसन्त पंचमी पर ज्ञानयज्ञ (और) तप स्वरूप सरस्वती को लोग पूजते थे। अब भी सम्पूर्ण देश में आध्यात्मिक जिज्ञासा से इस दिन लोग ज्ञान की मुख्य देवी शारदा (सरस्वती) को पूजते हैं।

(क) प्राचीनकाले वसन्तपञ्चम्यांजनाः काम्पूजयन्ति स्म? (प्राचीन काल में वसन्त पंचमी को लोग किसको पूजते थे।)
उत्तर:
प्राचीनकाले वसन्तपञ्चम्यां जनाः सरस्वती पूज्यन्ति स्म। (प्राचीन काल में वसन्त पञ्चमी को लोग सरस्वती को पूजते थे।)

(ख) अधुना जनाः वसन्तपञ्चम्यां देशे काम पूज्यन्ति? (अब लोग वसन्त पंचमी को देश में किसको पूजते हैं?)
उत्तर:
अधुना जनाः वसन्तपञ्चम्यां देशे शारदां पूजयन्ति। (अब लोग वसन्त पंचमी को देश में सरस्वती को पूजते हैं।)

(ग) वसन्तोत्सवः कीदृशःउत्सवः अस्ति? (वसन्त उत्सव: कैसा उत्सव है?)
उत्तर:
वसन्तोत्सवः सांस्कृतिक उत्सवः अस्ति। (वसन्त उत्सव सांस्कृतिक उत्सव है।)

(घ) कस्मात् कालात् वसन्तपञ्चम्यां सरस्वती उपासना भवति? (किस काल से वसन्त पंचमी को सरस्वती की उपासना होती है?)
उत्तर:
वैदिककालात् वसन्तपञ्चम्यां सरस्वती उपासना भवति। (वैदिक काल से वसन्त पंचमी को सरस्वती की उपासना होती है।)
अथवा
(II) अङ्केश:-पुनः पुनः स्मरतु। प्राचीनकालतः अवन्तिकानाम्नी प्रसिद्धा उज्जयिनी, माहिष्मतीनाम्ना प्रशस्तः नहेश्वरञ्चेति स्थानद्वयं मालवक्षेत्रे अन्तर्भवति।

अञ्जना-राज्ञा महिष्मता निर्मिता माहिष्मती अधुना महेश्वरनगरमेव’ अस्ति। अनूपदेशस्य यज्ञः सहस्रार्जुनस्य राजधानी अपि आसीत्।

अनुवाद :
अंजना-उनकी धर्म निष्ठा को याद कर रहा हूँ। अपने पुत्र मालेराव की मृत्यु के बाद नर्मदा के किनारे इन्दौर के पास महेश्वर (नामक) स्थान को राजधानी बनाया।

अंकेश :
फिर से याद करो। प्राचीन काल से अवन्तिका नाम की प्रसिद्ध उज्जयिनी और माहिष्मती नाम से प्रशंसनीय महेश्वर ये दोनों स्थान मालव क्षेत्र के अन्तर्गत हैं।

अंजना :
राजा महिष्मत् के द्वारा निर्मित माहिष्मती अब ‘महेश्वर’ नगर ही है। अनूपदेश के राजा सहस्रार्जुन की राजधानी भी थी।

(क) उज्जयिन्याः अपरं नाम किम्? (उज्जयिनी का दूसरा नाम क्या है?)
उत्तर:
उज्जयिन्याः अपरं नाम अवन्तिका। (उज्जयिनी का दूसरा नाम अवन्तिका है।)

(ख) महेश्वरस्य अपरं नाम किम्? (महेश्वर का दूसरा नाम क्या है?)
उत्तर:
महेश्वरस्य अपरं नाम माहिष्मती। (महेश्वर का दूसरा नाम माहिष्मती है।)

(ग) सहस्रार्जुनः कस्य देशस्य नृपः आसीत्? (सहस्रार्जुनः किस देश का राजा था?)
उत्तर:
सहस्रार्जुनः अनूपदेशस्यं नृपः आसीत्। (सहस्रार्जुन अनूपदेश का राजा था।)

(घ) सहस्रार्जुनस्य राजधानी कस्मिन् नगरे आसीत्? (सहस्रार्जुन की राजधानी किस नगर में थी?)
उत्तर:
सहस्रार्जुनस्य राजधानी महेश्वरनगरे आसीत्। (सहस्रार्जुन की राजधानी महेश्वर नगर में थी।)

प्रश्न 11.
अधोलिखितम् गद्यं पठित्वा उत्तराणि लिखत(नीचे लिखे.पद्य को पढ़कर उत्तर लिखो-)
(I) उदये सविता ताम्रस्ताम्र एवास्तमेति च।
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता॥

अनुवाद :
सूर्य उदय होते समय लाल होता है और अस्त होते समय भी लाल होता है। उसी प्रकार महान् लोग सम्पत्ति (सुख) और विपत्ति (दुःख) में एक समान रहते हैं।
(क) उदये सवितुः वर्णः कः भवति? (उदय के समय सूर्य का रंग कैसा होता है?)
उत्तर:
उदये सवितुः वर्णः ताम्रः भवति। (उदय के समय सूर्य का रंग लाला होता है।)

(ख) अस्तङ्गते सवितुः कः वर्णः भवति? (अस्त होते समय सूर्य का रंग कैसा होता है?
उत्तर:
अस्तङ्गते सवितुः ताम्रः वर्णः भवति। (अस्त होते समय सूर्य का रंग लाल होता है।)

(ग) सम्पत्तौ विपत्तौ च केषाम् एकरूपता? (सुख और दुःख में किनकी एक समानता रहती)
उत्तर:
सम्पत्तौ विपत्तौ च महताम् एकरूपता। (सुख और दुःख में महान् लोगों की एक समानता रहती है।)

(घ) उदये इति पदे का विभक्तिः अस्ति? (‘उदये’ इस शब्द में कौन-सी विभक्ति है?)
उत्तर:
उदये इति पदे सप्तमी विभक्तिः अस्ति (‘उदये’ इस शब्द में सप्तमी विभक्ति है।)
(अथवा)
(II) माता गुरुतरा भूमेः खात्पितोच्चतरस्तथा।
मनः शीघ्रतरं वाताच्चिन्ता बहुतरी तृणात्॥

अनुवाद :
युधिष्ठिर बोला-माता पृथ्वी से भारी है (अर्थात् माता का गौरव पृथ्वी से ज्यादा है)। पिता आकाश से अधिक ऊँचे हैं, मन वायु से तेज चलने वाला है और चिन्ता तिनकों से भी अधिक (जनसंख्या या अनन्त) है।
(क) भूमेः गुरुतरा का? (भूमि से ज्यादा गौरव किसका है?)
उत्तर:
भूमेः गुरुतरा माता। (भूमि से ज्यादा गौरव माता का है।)

(ख) पिता कस्मात् उच्चतरः? (पिता किससे ऊँचे हैं?)
उत्तर:
पिता खात् उच्चतरः। (पिता आकाश से ऊँचे हैं।)

(ग) वातात् शीघ्रतरं किम्? (वायु से तेज क्या है?)
उत्तर:
वातात् शीघ्रतरं मनः। (वायु से तेज मन है।)

(घ) तृणात् बहुतरी का? (तिनकों से भी अनन्त क्या है?)
उत्तर:
तृणात् बहुतरी चिन्ता। (तिनकों से भी अनन्त चिन्ता है।)

प्रश्न 12.
उचितविकल्पं चित्वा लिखत(उचित विकल्प चुनकर लिखो-)
(क) वसन्तपञ्चमी पर्व भवति। (फाल्गुनमासे/चैत्रमासे/माघमासे/कार्तिकमासे)
(ख) चन्द्रशेखरस्य जन्म अभवत्। (जुलाईमासे/मईमासे/अगस्तमासे/जूनमासे)
(ग) सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् भवति। (अनेकरूपता/भिन्नरूपता/एकरूपता/विविधरूपता)
(घ) ‘सत + आचारः अस्ति। (स्वरसन्धि/ – व्यञ्जनसन्धिः/विसर्गसन्धिः/प्रकृतिभावसन्धिः)
(ङ) विद्यालयः अस्ति। (अव्ययीभावसमासः/तत्पुरुषसमासः/द्वन्द्वसमासः/द्विगुसमासः)
(च) अहिल्याबाई इत्यस्य पत्युः नाम आसीत्। (दामोदररावः/खण्डेराव:/मल्हारराव/कृष्णराव:)
उत्तर:
(क) माघमासे
(ख) जुलाईमासे
(ग) एकरूपता
(घ) व्यञ्जनसन्धिः
(ङ) तत्पुरुषसमासः
(च) खण्डेरावः।

MP Board Class 8th Sanskrit Solutions

MP Board Class 12th Hindi Makrand Solutions Chapter 6 शौर्य गाथा

MP Board Class 12th Hindi Makrand Solutions Chapter 6 शौर्य गाथा (कविता, महाकवि-भूषण)

शौर्य गाथा पाठ्य-पुस्तक पर आधारित प्रश्न

शौर्य गाथा लघु उत्तरीय प्रश्न

Shaurya Gatha Class 12 MP Board प्रश्न 1.
किस प्रकार की सेना को चतुंरगिनी सेना कहा गया है?
उत्तर:
हाथी, घोड़े, रथ और पैदल सेना को चतुरंगिणी सेना कहा गया है।

शौर्य गाथा MP Board Class 12th प्रश्न 2.
युद्ध के समय किसकी आवाज़ दूर-दूर तक सुनाई पड़ती थी?
उत्तर:
युद्ध के समय सेना में उत्साह उत्पन्न करने वाले नगाड़ों की आवाज़ दूर-दूर तक सुनाई पड़ती थी।

Hindi Makrand Class 12th MP Board प्रश्न 3.
शत्रु-सैनिक किसकी आड़ लेकर शस्त्र चला रहे थे?
उत्तर:
शत्रु सैनिक मोर्चाबंदी की आड़ लेकर शस्त्र चला रहे थे।

Hindi Class 12th Mp Board प्रश्न 4.
कौन-कौन से शस्त्र शत्रु-सैनिक चला रहे थे?
उत्तर:
शत्रु सैनिक तोप, बंदूक और कोकबान जैसे शस्त्र चला रहे.थे।

शौर्य गाथा कविता MP Board Class 12th प्रश्न 5.
कवि ने शेषनाग और उसकी संगिनी किसे कहा है?
उत्तर:
कवि ने छत्रसाल की भुजाओं को शेषनाग और उनकी बरछी को उसकी संगिनी कहा गया है।

प्रश्न 6.
कवि ने किन राजाओं के शौर्य का वर्णन किया है?
उत्तर:
छत्रपति महाराज शिवाजी और छत्रसाल के शौर्य का वर्णन किया है।

शौर्य गाथा दीर्घ उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
शिवाजी के युद्ध-अभियान का वर्णन कीजिए।
उत्तर:
शिवाजी चतुरंगिणी सेना को अस्त्र-शस्त्र से सुसज्जित होकर, विजय प्राप्त करने के उद्देश्य से युद्ध-क्षेत्र की ओर प्रस्थान करते हैं। युद्ध-अभियान पर जाते समय युद्ध के परिचायक नगाड़े बड़े जोर-जोर से बजते हैं, जिससे सैनिक में साहस और उत्साह उत्पन्न होता है। हाथियों के गंडस्थल से अत्यधिक मद बहने लगता है। सेना के युद्ध अभियान पर जाने के कारण अत्यधिक धूल आकाश में छा जाती है। फलस्वरूपं सूर्य तारे के समान दिखाई देता है। हाथियों के परस्पर टकराने से ऐसा लगता है, मानो पर्वत उखड़े चले जा रहे हैं। विशाल सेना के युद्ध-अभियान के बढ़ते कदमों का दबाव इतना अधिक था कि समुद्र का जल थाली में पड़े पारे की तरह हिलता है।

प्रश्न 2.
शिवाजी की सेना ने किस प्रकार शत्रुओं पर आक्रमण किया?
उत्तर:
शिवाजी की सेना ने मोर्चाबंदी की ओट में छिपे शत्रुओं पर तोप, बंदूक और कोकबान से आक्रमण किया। इस आक्रमण से शत्रुओं की सेना में घबराहट उत्पन्न हो गई।

प्रश्न 3.
छत्रसाल की बरछी की विशेषताएँ लिखिए। (M.P. 2009, 2010)
उत्तर:
छत्रसाल की बरछी नागिन की भाँति शत्रुओं को चुन-चुनकर मारती है। वह शत्रुओं के शरीर. के कवचों, हाथी पर पड़ी लोहे के जाल में मछली की तरह सीधी घुसकर चीर देती है।

प्रश्न 4.
छत्रसाल की तलवार को प्रलयकालीन सूर्य के समान क्यों कहा है? (M.P. 2009; 2010)
उत्तर:
छत्रसाल की तलवार को प्रलयकालीन सूर्य समान कहा गया है, क्योंकि यह तलवार प्रलयकालीन सूर्य की महाज्वाला के समान चमकती है जो शत्रुओं के समूह रूपी अंधकार को चीरकर रख देती है।

प्रश्न 5.
‘कालिका-सी किलकि कलेऊ देति काल को’ का भाव स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शिवाजी की तलवार किलकारियाँ भरती हुई महाकाली के समान अति शक्तिशाली शत्रुओं को काट-काट कर यमराज को नाश्ते के रूप में भेंट करती है। भाव यह है कि शिवाजी की तलवार शत्रुओं को यमलोक पहुँचा देती है।

शौर्य गाथा भाव-विस्तार/पल्लवन

प्रश्न 1.
निम्नलिखित पंक्तियों का भाव विस्तार कीजिए –

  1. भुज-भुजगेस की वै संगिनी भुजंगिनी-सी, खेदि-खेदि खाती दीह, दारुन दलन के।
  2. बखतर पाखरन बीच धसि जाति मीन, पैरि पार जात परवाह ज्यौं जलन के।

उत्तर:

1. छत्रसाल की विशाल भुजाएँ शेषनाग के समान हैं जिनमें तलवार शेषनाग की नागिन की तरह है। जिस प्रकार नागिन अपने शत्रुओं को ढूँढकर डस लेती है उसी प्रकार छत्रसाल की नागिन रूपी तलवार अपने शत्रुओं को खोज-खोजकर मार डालती है। उनका वध कर देती है।

2. जिस प्रकार मछली पानी के तीव्र से तीव्र प्रवाह में सीधे घुसकर उसे चीरती हुई अंदर प्रवेश कर जाती है, उसी प्रकार छत्रसाल की बरछी शत्रुओं के सुरक्षा कवच और हाथी पर पड़ी लोहे की झूल (कवच) में सीधे अंदर घुसकर उन्हें चीर डालती है अर्थात् शत्रुओं को मार डालती है।

शौर्य गाथा भाषा-अनुशीलन

प्रश्न 1.
निम्नलिखित समोच्चरित शब्द युग्मों में अंतर स्पष्ट कीजिए –

  • तरणि – तरणी (M.P. 2010)
  • जाति. – जाती (M.P. 2010)
  • कांति – क्रांति
  • अगम – आगम

उत्तर:

  • तरणि – काले-काले बादलों ने तरणि को ढंक लिया।
    तरणी – इस लघु तरणी से यह सागर नहीं तरा जा सकता है।
  • जाति – संतों से उनकी जाति नहीं पूछना चाहिए।
    जाती – शांति स्कूल जाती है।
  • कांति – महर्षि का मुख अद्भुत कांति से दीप्त था।
    क्रांति – क्रांति की ज्वाला चारों ओर फैल गई है।
  • अगम – ईश्वर अगम, अगोचर है।
    आगम – आगम विविध प्रकार के ज्ञान के कोश होते हैं।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित के समास-विग्रह कर उनके नाम लिखिए –
भटझोट, अरिमुख, तम तोम, मुंड माल, क्षितिपाल, प्रतिभट, धूरि धारा।
उत्तर:
MP Board Class 12th Hindi Makrand Solutions Chapter 6 शौर्य गाथा img-1

प्रश्न 3.
नीचे कुछ अनेकार्थी शब्द दिए गए हैं। उनको इस प्रकार के वाक्यों में प्रयुक्त कीजिए ताकि उनके भिन्न-भिन्न अर्थ स्पष्ट हो जाएँ:
भूषण, काल, दल, मीन, पर, अर्क।
उत्तर:

  • भूषण – भूषण वीररस के कवि हैं।
    भूषण धारण करने से नारी की शोभा बढ़ जाती है।
  • काल – काल के ग्रास से कोई नहीं बच सकता।
    ऋतओं का काल चक्र बदल रहा है।
  • दल – वानर दल ने लंका पर हमला बोल दिया।
    इस पौधे के दल को कीड़े ने खा लिया है।
  • मीन – जल ही मीन का जीवन है।
    मीन राशिवालों के लिए आज का दिन शुभ है।
  • पर – शिकारी ने पक्षियों के पर काट दिए हैं।
    तुम तो आ गए, पर मुख्य अतिथि नहीं आए।
  • अर्क – पीपल पर अर्क चढ़ा दो।
    जंगली अर्क भी औषधि के काम आता है।

प्रश्न 4.
निम्नलिखित अशुद्ध वाक्यों को शुद्ध कीजिए –

  1. आपसे मेरी केवल मात्र इतनी अपेक्षा है कि आप समय पर कार्यक्रम में पधारें।
  2. आपका भवदीय।
  3. शीला के मस्तक में भारी सर दर्द है।
  4. हमारे देश में गुलामी की दासता कई शताब्दियों तक छाई रही।
  5. आप सादर पूर्वक आमंत्रित हैं।

उत्तर:

  1. आपसे मेरी मात्र इतनी अपेक्षा है कि आप समय पर कार्यक्रम में पधारें।
  2. भवदीय।
  3. शीला के मस्तक में बहुत दर्द है।
  4. हमारे देश में गुलामी कई शताब्दियों तक छाई रही।
  5. आप सादर आमंत्रित हैं।

शौर्य गाथा योग्यता-विस्तार

प्रश्न 1.
वीररस से ओतप्रोत कविताओं का संकलन कीजिए और उन्हें याद कीजिए।
उत्तर:
छात्र स्वयं करें।

प्रश्न 2.
सन् 1857 में स्वतंत्रता संग्राम सेनानियों के चित्रों का एलबम बनाइए।
उत्तर:
छात्र रानी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे, नाना साहब, मंगल पांडे, बहादुरशाह जफर आदि के चित्रों के एलबम बनाएँ।

प्रश्न 3.
महाकवि भूषण के अन्य कविताओं को खोजिए तथा उन्हें शिवाजी जयंती एवं छत्रसाल जयंती के अवसर पर बालसभा में सुनाइए।
उत्तर:
छात्र अपने स्कूल के पुस्तकालय से भूपण द्वारा रचित पुस्तकें लेकर ऐसा कर सकते हैं।

शौर्य गाथा परीक्षोपयोगी अन्य महत्वपूर्ण प्रश्न

I. वस्तुनिष्ठ प्रश्नोत्तर –

प्रश्न 1.
शत्रु युद्ध भूमि में ऐसे पड़े हैं जैसे –
(क) पंख कटे निस्सहाय पक्षी पड़े हों
(ख) सर कटे हाथी पड़े हों
(ग) पैर कटे निस्सहाय पशु पड़े हों
(घ) सर कटे शव पड़े हों
उत्तर:
(क) पंख कटे निस्सहाय पक्षी पड़े हों।

प्रश्न 2.
नगाड़ों के बजने का कोलाहल…………है।
(क) बेसुरा
(ख) सीमाहीन
(ग) कानफोडू
(घ) अंतहीन
उत्तर:
(ख) सीमाहीन।

प्रश्न 3.
‘भुज भुजगेस……” कवित्त में मुख्य रूप से किसका वर्णन किया गया है?
(क) छत्रसाल के शौर्य का
(ख) छत्रसाल की बरछी का
(ग) छत्रसाल के साहस का
(घ) छत्रसाल द्वारा लड़े गए मयान व युद्ध।
उत्तर:
(ख) छत्रसाल की बरछी का।

प्रश्न 4.
छत्रसाल की बरछी की तुलना की गई है –
(क) मछली से
(ख) साँपिन से
(ग) काल से
(घ) यमराज से
उत्तर:
(क) मछली से।

प्रश्न 5.
‘सरजा’ किसे कहा गया है?
(क) शिवाजी को
(ख) छत्रसाल को
(ग) शत्रुओं को
(घ) हाथ को
उत्तर:
(क) शिवाजी को।

प्रश्न 6.
भुजंगिनी-सी में………..है –
(क) अनुप्रास अलंकार
(ख) उत्प्रेक्षा अलंकार
(ग) उपमा अलंकार
(घ) रूपक अलंकार
उत्तर:
(ग) उपमा अलंकार

प्रश्न 7.
‘खेदि-खेदि खाती दीह दारुन दलन के’ में प्रयुक्त………..अलंकार है।
(क) अनुप्रास
(ख) श्लेष
(ग) यमक
(घ) उपमा
उत्तर:
(क) अनुप्रास

प्रश्न 8.
शौर्य-गाथा में वर्णन किया गया है –
(क) देशी राजाओं की वीरता का
(ख) वीरतापूर्ण ऐतिहासिक घटनाओं का
(ग) शिवाजी के शौर्य का
(घ) छत्रसाल के शौर्य का
(ङ) शिवाजी और छत्रसाल के शौर्य का
उत्तर:
(ङ) शिवाजी और छत्रसाल के शौर्य का।

II. निम्नलिखित रिक्त स्थानों की पूर्ति दिए गए विकल्पों के आधार पर करें –

  1. खेदि-खेदि खाती दी दारुन दलन ………. अलंकार का उदाहरण है। (उपमा/अनुप्रास)
  2. भूषण ………. के महान कवि हैं। (शृंगार रस वीररस)
  3. शिवा-शौर्य में ………. के वीरता के वर्णन किया गया है। (छत्रसाल शिवाजी)
  4. शौर्य-गाथा की भाषा ………. है। (ब्रजभाषा/अवधी)
  5. भूषण ………. के कवि हैं। (वीरगाथाकाल/रीतिकाल)

उत्तर:

  1. अनुप्रास
  2. वीररस
  3. शिवाजी
  4. ब्रजभाषा
  5. रीतिकाल।

III. निम्नलिखित कथनों में सत्य असत्य छाँटिए –

  1. भूषण शिवाजी के राज्याश्रित थे।
  2. कोकवान एक हथियार है।
  3. भूषण भक्तिरस के कवि हैं।
  4. भूषण रीतिकाल के कवि हैं।
  5. भूषण की भाषा अवधी है।

उत्तर:

  1. सत्य
  2. सत्य
  3. सत्य
  4. सत्य
  5. असत्य।

IV. सही जोड़े मिलाइए –

प्रश्न 1.
MP Board Class 12th Hindi Makrand Solutions Chapter 6 शौर्य गाथा img-2
उत्तर:

(i) (ङ)
(ii) (ग)
(iii) (घ)
(iv) (ख)
(v) (क)।

V. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द या एक वाक्य में दीजिए –

प्रश्न 1.
चतुरंगिणी सेना किसे कहते हैं?
उत्तर:
जिस’ सेना में हाथी, रथ, घोड़े अर्थात् घुड़सवार, पैदल सेना सम्मिलित होती है, उसे चतुरंगिणी सेना कहते हैं।

प्रश्न 2.
सेना की उड़ती हुई धूल से आकाश में सूर्य कैसा दिखाई देता है?
उत्तर:
सेना की उड़ती हुई धूल से आकाश में सूर्य तारे के समान दिखाई देता है।

प्रश्न 3.
किसमें प्राण-रक्षा कठिन हो रही थी?
उत्तर:
मचानों की ओट में प्राण-रक्षा कठिन हो रही थी।

प्रश्न 4.
शिवाजी के आक्रमण से शत्रुओं की सेना में क्या उत्पन्न हो गई?
उत्तर:
शिवाजी के आक्रमण से शत्रुओं की सेना में घबराहट उत्पन्न हो गई।

प्रश्न 5.
छत्रसाल की तलवार को किसके समान कहा गया है?
उत्तर:
छत्रसाल की तलवार को प्रलयकालीन सूर्य की किरणों के समान कहा गया है।

शौर्य गाथा लघु उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
जोर-जोर से नगाड़े क्यों बजाए जाते हैं?
उत्तर:
सैनिकों में उत्साह भरने के लिए नगाड़े जोर-जोर से बजाए जाते हैं।

प्रश्न 2.
सेना के युद्ध के लिए प्रस्थान करने से सूर्य पर क्या प्रभाव पड़ता है?
उत्तर:
सेना के युद्ध के लिए प्रस्थान करने से इतनी धूल उड़ती है कि सूर्य तारे जैसा दिखाई देता है।

प्रश्न 3.
कोकबान किसे कहते हैं?
उत्तर:
एक विशेष प्रकार का तीर, जिसके चलने से एक विशेष ध्वनि निकलती है।

प्रश्न 4.
छत्रसाल की बरछी शत्रुओं के प्राण कैसे हरती है?
उत्तर:
छत्रसाल की बरछी शत्रुओं के प्राण नागिन की भाँति हरती है।

प्रश्न 5.
‘पच्छी परछीने ऐसे परे पर छीरे वीर’ का भाव स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
युद्धभूमि में वीर शत्रु ऐसे पड़े हैं जैसे पंख कटे निस्सहाय पक्षी।

प्रश्न 6.
युद्ध के समय किसकी आवाज दूर-दूर तक सुनाई पड़ती थी?
उत्तर:
युद्ध के समय नगाड़ों की आवाज दूर-दूर तक सुनाई पड़ती थी।

प्रश्न 7.
शत्रु सैनिक किसकी आड़ में शस्त्र चला रहे थे?
उत्तर:
शत्रु सैनिक मोर्चे की आड़ में शस्त्र चला रहे थे।

प्रश्न 8.
कवि ने शेषनाग और उसकी संगिनी किसे कहा है?
उत्तर:
कवि ने छत्रसाल की भुजा को शेषनाग और वरछी को उसकी संगिनी कहा है।

शौर्य गाथा दीर्घ उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 1.
महाराज शिवाजी किस प्रकार और कहाँ जा रहे हैं?
उत्तर:
महाराज शिवाजी अपनी विशाल चुतरंगिणी सेना अर्थात् हाथी, घोड़े, रथ और पैदल सैनिकों को अस्त्र-शस्त्र से सुसज्जित करके शत्रुओं पर विजय प्राप्त करने के उद्देश्य से युद्धभूमि की ओर जा रहे हैं।

प्रश्न 2.
छत्रसाल की बरछी और भुजंगिनी में क्या साम्य है?
उत्तर:
जिस प्रकार नागिन सदैव शेषनाग के साथ रहती है और अपने शत्रुओं को खोज-खोजकर डसती है अर्थात् उनके प्राण ले लेती है, उसी प्रकार छत्रसाल की बरछी सदा उनकी भुजा के साथ रहती है और वह भी शत्रुओं को खोज-खोजकर संहार करती है। नागिन और बरछी दोनों शत्रुओं का संहार करती हैं। दोनों में यही साम्य है।

प्रश्न 3.
शिवाजी के वीर सैनिक किले पर कैसे कब्जा करते हैं?
उत्तर:
शिवाजी के वीर सैनिक खाई में छिपकर हमला करते हैं और शत्रुपक्ष के सैनिकों पर मिलकर धावा बोलते हैं। वे अपनी मूंछों को ताव देते हुए किले के कंगूरों पर पाँव टिकाते हुए शत्रुओं को घायल कर उनके किले के अंदर कूद पड़ते हैं और इस तरह शत्रु के किले पर कब्जा कर लेते हैं।

प्रश्न 4.
“कालिका-सी किलकि कलेऊ देती काल कों” का भाव स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शिवाजी की तलवार किलकारी भरती हुई महाकाली के समान विकट शत्रुओं को मार-काटकर महाकाल यमराज को भोग लगाने के लिए प्रस्तुत कर देती है। इस प्रकार शिवाजी की तलवार से बचना असंभव है।

प्रश्न 5.
छत्रसाल की बरछी की विशेषताएँ लिखिए। (M.P. 2009-10)
उत्तर:
छत्रसाल की बरछी नागिन के समान है। वह अपने शत्रुओं को चुन-चुनकर मारती है। वह अपने शत्रुओं के बख्तरों को फाड़कर उनके शरीर में इस प्रकार घुस जाती है, जैसे मछली जल की धारा को चीरती हुई आगे बढ़ जाती है।

शौर्य गाथा कवि-परिचय

प्रश्न 1.
महाकवि भूषण का संक्षिप्त जीवन-परिचय देते हुए उनकी साहित्यिक विशेषताओं पर प्रकाश डालिए।
उत्तर:
जीवन-परिचय:
वीररस के सुप्रसिद्ध महाकवि भूषण का जन्म उत्तर प्रदेश के जिला कानपुर के तिकवाँपुर गाँव में सन् 1613 ई० में हुआ था। इनके पिता का नाम पंडित रत्नाकर त्रिपाठी और भाई का नाम मतिराम था। इन्हें ‘भूषण’ की उपाधि चित्रकूट के. महाराज सोलंकी राजा रुद्रदेव से प्राप्त हुई थी। यह उपाधि इतनी प्रसिद्ध हुई कि लोग इस कवि का असली नाम भूल गए और भूषण के नाम से जानने लगे। ‘भूषण’ मध्य युग के वीररस के सर्वश्रेष्ठ कवि हैं। इनकी कविताओं में ओज के साथ-साथ राष्ट्रीयता का स्वर भी है। ये कई राजाओं के आश्रय में रहे परन्तु महाराज शिवाजी और वीर केसरी. छत्रसाल के यहाँ अधिक समय थे। सन् 1715 में इनका देहांत हो गया।

साहित्यिक विशेषताएँ:
भूषण अपने समय के वीररस के सर्वश्रेष्ठ कवि माने जाते हैं। उनके काव्य में तत्कालीन परिस्थितियों-समस्याओं का उल्लेख ही नहीं अपितु समाधान भी मिलता है। उनके काव्य में हिंदू नरेशों की असमर्थता, अविवेकशीलता और किंकर्तव्यविमूढ़ता का उल्लेख करके उनका समाधान और निराकरण दिखाया गया है। छत्रसाल की युद्धवीरता, दानशीलता, दयालुता एवं धर्म-परायणता का कविताओं में भूषण ने व्यापक वर्णन किया है, वीर रस की जैसी प्रबलता इनके काव्य में मिलती है, वैसी हिंदी अन्यत्र दुर्लभ है।

भाषा-शैली:
भूषण ने अपने काव्य में ब्रजभाषा का प्रयोग किया है। कहीं-कहीं इन्होंने अरबी, फारसी के शब्दों का भी निःसंकोच प्रयोग किया है। यद्यपि ब्रजभाषा में माधुर्य होता है किंतु इनकी कविता की भाषा में ओजगुण की प्रधानता है। इनकी भाषा में प्रवाह है। ‘भूषण’ ने विषयानुरूप शैली का प्रयोग किया है। अनुप्रास, रूपक और उपमा, उत्प्रेक्षा इनके प्रिय अलंकार हैं। इन्होंने मनहरण, छप्पय, हरिगीतिका आदि छंदों को अपनाया है।

रचनाएँ:
‘भूषण’ द्वारा रचित तीन ग्रंथ उपलब्ध हैं-शिवाभूषण, शिवाबावनी और छत्रसाल दशक। उन्हें हिंदी का प्रथम राष्ट्रीय कवि माना जाता है।

महत्त्व:
रीतिकालीन कवियों को मुख्य रूप से श्रृंगार रस का ही कवि स्वीकार किया जाता है किंतु ‘भूषण’ ने वीररस को अपनी कविता का मुख्य आधार बनाकर अपना विशिष्ट स्थान बनाया है। वीररस के कवियों में उनका महत्त्वपूर्ण स्थान है।

शौर्य गाथा पाठ का सारांश

प्रश्न 1.
‘शौर्य-गाथा’ कविता का सार लिखिए।
उत्तर:
‘शौर्य-गाथा’ कविता महाकवि भूषण’ द्वारा रचित है। इस कविता के पहले दो पदों में छत्रपति महाराज शिवाजी के शौर्य की प्रशंसा की गई है। ‘शिवा-शौर्य’ के दोनों छंदों को कवि द्वारा रचित ‘शिवाबावनी’ से लिया गया है। शिवा पराक्रम की प्रशंसा में रचे गए इन छंदों में कवि ने विभिन्न उपमाओं के माध्यम शिवाजी के ओजस्वीस्वरूप और उनके वीरतापूर्ण कार्यों का वर्णन किया है। शिवाजी जब अपनी चतुरंगिनी सेना सजाकर उसका नेतृत्व करते हुए आक्रमण हेतु प्रस्थान करते हैं, तब यह पृथ्वी उनकी सेना के संचालन से डोलने लगती है। जब यह सेना शस्त्र- संचालन करती है, तो शत्रु घायल होकर किले पर गिरने लगते हैं। कवि कहता है कि शिवाजी के साहस का वर्णन नहीं किया जा सकता है।

अगले दो छंदों में कवि ने वीर छत्रसाल के शौर्य का वर्णन किया है। वे छत्रसालकी वीरता की चर्चा करते हुए उनकी तलवार की शक्ति को अनेक उपमाओं से व्यक्त करते हैं। उनकी बरछी की भी तीक्ष्णता में कमी नहीं है। उनकी बरछी साँपिन की तरह अपने शत्रुओं को दौड़ा-दौड़ाकर खाती है।

शौर्य गाथा संदर्भ-प्रसंगसहित व्याख्या

प्रश्न 1.
साजि चतुरंग सैन अंग मैं उमंग धारि, सरजा सिवाजी जंग जीतन चलत हैं।
भूषन भनत नांद बिहद नगारन के, नदी नद मद गैबरन के रलत हैं।
ऐलफैल खैलभैल खलक में गैल मैल, गजन की छैलपैल सैल उसलत हैं।
तारा सो तरनि धूरिधारा में लगत जिमि, थारा पर पारा पारावार यों हलतहैं॥1॥ (Page 22)

शब्दार्थ:

  • साजि – सजाकर।
  • चतुरंग सैन – चतुरंगिणी सेना (हाथी, अश्व, रथ औरपैदल)।
  • सरजा – शिवाजी की उपाधि।
  • जंग – युद्ध।
  • जीतन – जीतने, विजय प्राप्त करने।
  • नाद – अवाज़, ध्वनि।
  • बिहद – बेहद, सीमाहीन।
  • मद – हाथी के गंडस्थल से निकलने वाला मद, जल।
  • गैबरन – हाथी, गज।
  • रलत – बहना।
  • ऐलफैल – कोलाहल, शोर।
  • खैलभैल – समूह की हलचल।
  • गैल-गैल – गली-गली में।
  • खलक – संसार।
  • गजन – हाथी।
  • छैलपैल-भीड़ – भाड़।
  • सैल – पर्वत।
  • उसलत – उखड़ते हैं।
  • तरनि – सूर्य।
  • धूरि – धूल।
  • जिमि – जैसे।
  • थारा – थाली।
  • पारावार – समुद्र।

प्रसंग:
प्रस्तुत कविता वीररस के सुप्रसिद्ध कवि ‘भूषण’ द्वारा रचित शिवा-शौर्य, से उद्धृत है। इस कविता में शिवाजी की चतुरंगिणी, विशेषकर गज-सेना के युद्ध-क्षेत्र , की ओर प्रस्थान करने पर होने वाली हलचल का जीवंत चित्रण किया गया है।

व्याख्या:
कवि ‘भूषण’ कहते हैं कि जब सरताज शिवाजी अपनी चतुरंगिणी सेना (हाथी, घोड़े, रथ और पैदल सेना) को सजाकर और भुजाओं में उत्साह लेकर युद्ध विजय के लिए जाते हैं, तो उस समय नगाड़ों का भीषण स्वर सुनाई देता है। उनका शोर, कोलाहल सीमाहीन होने लगता है। सेना के हाथियों की कनपटियों से बहुत अधिक मद या जल बहने लगता है, जो नदी, नाले जैसा रूप धारण करता प्रतीत होता अर्थात् हाथियों की सेना अत्यधिक मस्ती और उत्साह में भरकर युद्ध के लिए आगे बढ़ रही हैं।

शिवाजी की विशाल अजेय सेना के युद्ध क्षेत्र की ओर प्रस्थान करने पर संसार की गली-गली में खलबली मच जाती है! अर्थात् शिवाजी की सेना संसार में खलबली मचाती हुई आगे बढ़ रही है। अत्यधिक भीड़-भाड़ के कारण हाथी परस्पर टकराते हुए एक-दूसरे को धकेलते हुए आगे बढ़ते हैं, तो ऐसा लगता है, मानो पर्वत अपनी जड़ों से उखड़कर धराशायी हो रहे हों। शिवाजी की इस विशाल सेना के युद्ध में विजय प्राप्त करने के लिए प्रस्थान करने से इतनी धूल उड़ रही है कि धूल से ढंके हुए आकाश में सूर्य तारे जैसा दिखाई दे रहा है। सेना के पैरों के प्रहार से समुद्र इस प्रकार हिलता है, जैसे थाली में पड़ा पारा हिलता है।

विशेष:

  1. युद्ध क्षेत्र की ओर प्रस्थान करती हुई सेना का सौन्दर्य अति बढ़ा-चढ़ाकर वर्णन किया गया है।
  2. गज-सेना के युद्ध-क्षेत्र की ओर प्रस्थान करने से होने वाली हलचल का जीवंत चित्रण किया गया है।
  3. अनुप्रास अलंकार की छटा प्रत्येक पंक्ति में है।
  4. ‘तारा सों तरनि’ में उपमा अलंकार है।
  5. ‘गैल-गैल’ में पुनरुक्ति प्रकाश अलंकार है।
  6. सेना के प्रस्थान का अत्यंत बढ़ा-चढ़ाकर वर्णन करने के कारण अतिशयोक्ति अलंकार है।
  7. भाषा वीररस के अनुकूल ओजस्वी प्रवाहमयी है।
  8. ब्रजभाषा है, वीररस और कवित्त छंद है।

काव्यांश पर आधारित विषय-वस्तु संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
चतरंगिनी सेना में कौन-कौन-सी सेना सम्मिलित होती है?
उत्तर:
चतुरंगिनी सेना में हाथी, रथ, घोड़े ,अर्धात् घुड़सवार और पैदल सेना सम्मिलित होती है।

प्रश्न (ii)
शिवाजी अपनी चतुरंगिनी सेना सजाकर कहाँ जा रहे हैं?
उत्तर:
शिवाजी अपनी चतुरंगिनी सेना को अस्त्र-शस्त्र से सुसज्जित करके विजय प्राप्त करने के लिए युद्ध क्षेत्र की ओर जा रहे हैं।

प्रश्न (iii)
शिवाजी के सेना सहित युद्ध क्षेत्र की ओर प्रस्थान करने से पृथ्वी पर क्या प्रभाव पड़ता है?
उत्तर:
शिवाजी जब सेना का नेतृत्व करते हुए शत्रु पर विजय प्राप्त करने के उद्देश्य से, क्षेत्र की ओर प्रस्थान करते हैं, तो यह पृथ्वी, सेना की हलचल से हिलने लगती है।

काव्यांश पर आधारित सौंदर्य-बोध संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
‘साजि चतुरंग… यों हलत है’ पद का भाव-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भाव-सौंदर्य:
प्रस्तुत पद में शिवाजी के पराक्रम और उनकी चतुरंगिनी सेना का अतिशयोक्तिपूर्ण वर्णन किया गया है। कवि ने विभिन्न उपमाओं के द्वारा शिवाजी के ओजस्वी स्वरूप और उनकी सेना की हलचल के प्रभाव का चमत्कारी वर्णन किया है। उनकी सेना के प्रस्थान से हर ओर खलबली मच जाती है।

प्रश्न (ii)
प्रस्तुत पद का शिल्प-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शिल्प-सौंदर्य:
युद्ध क्षेत्र की ओर प्रस्थान करती हुई सेना का वीररस पूर्ण सौन्दर्य अति बढ़ा-चढ़ा कर वर्णन करने से अतिशयोक्ति अलंकार है। प्रस्थान करती सेना का जीवंत चित्रण है। अनुप्रास की छटा प्रत्येक पंक्ति में है। ‘तारा सों तरनि’ में उपमा अलंकार है। ‘गैल-गैल’ में पुनुरुक्ति प्रकाश अलंकार है। भाषा वीररस के अनुकूल ओजस्वी और प्रवाहमयी है। ब्रजभाषा है। काव्यांश में वीररस और कवित्त छंद है।

प्रश्न 2.
छूटत कमान बान बंदूक अरु कोकबान, मुसकिल होत मुरचानहूँ की ओटमें।
ताही समै सिवराज हुकुम कै हल्ला कियो, दावा बाँधि द्वेषिन पै बीरन लै जोसें।
भूषण भनत तेरी हिम्मति कहाँ लौ कहाँ, किम्मति इहाँ लगि है जाकि भट झोमें॥
ताव दै दै मूछन कंगूरन पे पाँव दै दै, घाव दै दै अरि मुख कूदि परै कोट में॥ (Page 23)

शब्दार्थ:

  • कमान – तोप।
  • कोकबान – एक विशेष प्रकार का तीर, जिसके चलने से एक विशेष ध्वनि निकलती है।
  • मुरचान – मोर्चाबंदी, युद्ध में सेना के रक्षार्थ खोदी हुई खाई।
  • ओट – आड़।
  • हुकुम – आज्ञा।
  • दावा – अधिकार।
  • द्वेषिन – शत्रुपक्ष।
  • हिम्मति – साहस, पराक्रम।
  • किम्मति – बहादुरी, महत्त्व।
  • भट – योद्धा।
  • झोट – समूह, झुंड।
  • अरि – शत्रु।
  • कोट – किला।

प्रसंग:
प्रस्तुत कवित्त वीररस के सुप्रसिद्ध कवि भूषण द्वारा रचित ‘शिवा शौर्य’ से लिया गया है। इसमें शिवाजी की विशाल बलशाली सेना के सैनिकों की वीरता और साहस का वर्णन किया गया है।

व्याख्या:
कवि भूषण कहते हैं कि युद्ध के मैदान में तोप, गोली और एक विशेष प्रकार की ध्वनि करने वाले बाणों की बौछार हो रही है। मचानों की ओट में भी प्राण-रक्षा करनी कठिन हो रही है। उस समय मराठे वीरों ने शिवाजी की आज्ञा से हिम्मत बाँधकर ऐसा प्रबल प्रत्याक्रमण किया कि शव वीरों के समूह में भी शोर पड़ गया है। हे शिवाजी! आपकी हिम्मत या साहस का कहाँ तक बखान किया जाए। आपकी वीरों के समूह में भी बड़ी प्रतिष्ठा है। आपके वीर सिपाही मूंछों पर ताव देते हुए शत्रु के मुखों पर घाव बना-बनाकर; अर्थात् उनको घायल कर वे उनके किलों में ही कूद पड़ते हैं।

विशेष:

  1. इसमें विभावना और अनुप्रास अलंकार है। ताव, पाव, घाव में अन्त्यानुप्रास अलंकार है।
  2. इसमें शिवाजी के असाधारण साहस का वर्णन किया गया है। जो केवल उनमें ही नहीं, बल्कि उनके साथियों में भी है। युद्ध प्रवीण शिवाजी के नेतृत्व में मराठों की भीषण प्रत्याक्रमण शक्ति का ओजमय शैली में वर्णन किया गया है। इसी कारण उनकी सदा विजय होती थी। – यहाँ पर शिवाजी का कुशल-योद्धा-रूप का वर्णन हुआ है।
  3. कथांश में वीररस है।

शौर्य-गाथा काव्यांश पर आधारित विषय-वस्तु संबंधित प्रश्नोतर

प्रश्न (i)
शत्रु सैनिक कहाँ से अस्त्र-शस्त्र चला रहे हैं?
उत्तर:
शत्रु सैनिक मचानों की ओर से विभिन्न प्रकार के अस्त्र-शस्त्र चला रहे हैं परंतु मचानों की ओट में भी प्राणरक्षा कठिन हो रहा है।

प्रश्न (ii)
इस कवित्त में किसका वर्णन किया गया है?
उत्तर:
इस पद में युद्ध स्थल का जीवंत चित्रण करने के साथ-साथ शिवाजी की विशाल बलशाली सेना के सैनिकों की वीरता और साहस का वर्णन किया गया है।

प्रश्न (iii)
शिवाजी के सैनिक किले पर किस प्रकार कब्जा करते हैं?
उत्तर:
शिवाजी के सैनिक मूंछों पर ताव देते हुए किले के कंगूरों पर पाँव टिकाते हुए और शत्रु सैनिकों को मारते, घायल करते हुए उनके किले में कूद पड़ते हैं। इस प्रकार वे शत्रु को हराकर उनके किले पर कब्जा कर लेते हैं।

काव्यांश पर आधारित सौंदर्य-बोध संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
प्रस्तुत कवित्व का भाव-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भाव-सौंदर्य:
इस कवित्व में कवि ने शिवाजी की बलशाली सेना के सैनिकों की वीरता और साहस का अतिशयोक्तिपूर्ण वर्णन किया है। युद्ध स्थल की हलचलों, अस्त्र-शस्त्रों के चलने, विपक्षी सैनिकों पर आक्रमण, किले पर कब्जे संबंधी युद्ध दृश्यों का जीवंत चित्रण किया गया है।

प्रश्न (ii)
प्रस्तुत कवित्व का शिल्प-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शिल्प-सौंदर्य:
इसमें युद्ध क्षेत्र का सजीव चित्रण किया गया है। इसमें प्रत्येक पंक्ति में अनुप्रास अलंकार की छटा है। ताव, पाव, घाव में अन्त्यानुप्रास अलंकार है। ब्रजभाषा का ओजस्वी रूपं सामने आया है। वीर रस है। कवित्त छंद है।

प्रश्न 3.
निकसत म्यान, तें मयूखें प्रलैभानु कैसी, फारें तमतोम से गयंदन के जाल कों।
लागति लपटि कंठ बैरिन के नागिनी. सी, रुदहि रिझावै दै दै मुंडन के माल कों
लाल क्षितिपाल छत्रसाल महाबाहु बली, कहाँ लौं बखान करौं तेरी करवाल कों।
प्रतिभट कटक कटीले केते काटि-काटि, कालिका-सी किलकि कलेऊ देति कात्कों॥ (Page 23) (M.P. 2009)

शब्दार्थ:

  • निकसत – निकलते।
  • म्यान – तलवार की खोल।
  • प्रलै – प्रलय।
  • गयंदन के जाल – शत्रुओं के जाल।
  • भानु – सूर्य।
  • फार – फाड़कर।
  • तम – अंधकार।
  • लागत – लगती हैं।
  • लपटि – ज्वाला।
  • बैरिन – शत्रुओं की।
  • गयंदन – शत्रु।
  • जाल – समूह।
  • प्रतिभट – बहादुर।
  • कटक – सेना।
  • किलकि – किलकारी।
  • कलेऊ – भेंट।

प्रसंग:
प्रस्तुत कवित्त वीररस के सुप्रसिद्ध कवि भूषण द्वारा रचित ‘छत्रसाल-प्रशस्ति’ से लिया गया है। महाराज छत्रसाल की तलवार की शक्ति अवर्णनीय है। रूपकों और उपमाओं से छत्रसाल की तलवार की शक्ति को व्यक्त किया गया है।

व्याख्या:
महाराज छत्रसाल जब युद्ध करने लगते हैं, तब उनके म्यान से निकलती हुई तलवार की चमक प्रलयकालीन सूर्य-सी महाज्वाला के समान लगती है। यह चमकती हुई तलवार अपने शत्रुओं के समूह (जाल) रूपी घने अंधकार को चीरकर रख देने वाली है। उसकी लपट उनके शत्रुओं के कंठों में नागिनों के समान लपट जाने वाली दिखाई देती है। इस प्रकार से अपने शत्रु के मुंडों (सरों) की मालाओं को रखती हुई भगवान शंकर के गले में पड़ी हुई मुंडों की मालाओं को रिझाती हैं। महाराजाधिराज छत्रसाल महाबलवान हैं। इनकी वीरता की प्रशंसा कहाँ तक की जाए। ये तो अपने शत्रुओं की सेना को काट-काटकर काली के समान किलकारी देते हुए काल को भेंट चढ़ाते हैं।

विशेष:

  1. वीररस का सुंदर प्रवाह है।
  2. भाव सरस तथा प्रौढ़ है।
  3. चित्रोपमता नामक काव्य गुण है।
  4. प्रत्येक पंक्ति में अनुप्रास अलंकार की छटा है।
  5. उपमा और रूपक अलंकार है।
  6. कवित्त छंद में ब्रजभाषा में रचित है।

काव्यांश पर आधारित विषय-वस्तु संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
‘निकसत म्यान… देति काल कों’ में किसका वर्णन किया गया है?
उत्तर:
इस कवित्त में छत्रसाल के शौर्य की चर्चा करते हुए उनकी तलवार की शक्ति का वर्णन किया गया है।

प्रश्न (ii)
छत्रसाल की तलवार शत्रुओं का संहार किन-किन के समान करती है?
उत्तर:
छत्रसाल की तलवार नागिन के समान, काली के समान अपने शत्रुओं का संहार करती है।

काव्यांश पर आधारित सौंदर्य-बोध संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
प्रस्तुत कवित्त का काव्य-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भाव-सौंदर्य:
महाराज छत्रसाल के शौर्य और उनकी तलवार की शक्ति का बढ़ा-चढ़ाकर वर्णन किया है। उनकी तलवारको अनेक उपमाओं द्वारा मंडित किया गया है। तलवार की शत्रुओं का संहार करने की शक्ति का वर्णन किया गया है।

शिल्प-सौंदर्य:
कवित्त की शैली ओजस्वी है। वीररस है। प्रत्येक पंक्ति में अनुप्रास अलंकार है। उपमा और रूपक अलंकार है। कवित्त छंद ब्रजभाषा में रचित है।

प्रश्न 4.
भुज भुजगेस की वै संगिनी भुजगिनी-सी खेदि-खेदि खाती दीह दारुनदलन के।
बखतर पाखरन बीच धंसि जाति मीन, पैरि पार जात परवाह ज्यों जलन के॥
रैयाराव चंपति के छत्रसाल महाराज, भूषन सकै करि बखान को बलन के।
पच्छी पर छीने ऐसे परे पर छीने बीर, तेरी बरछी ने बर छीने हैं खलन के॥2॥ (Page 23)

शब्दार्थ:

  • भुज-भुजगेस – भुजा रूपी नाग, शेषनाग।
  • संगिनी – साथिन।
  • खेदि-खेदिखदेड़ – खदेड़कर, पीछा करती हुई।
  • दीह – दीर्घ, बड़ा।
  • बखतर – कवच।
  • पखारिन – हाथी के ऊपर पड़ी हुई लोहे की जाली।
  • मीन – मछली।
  • दारुन – भयंकर।
  • दलन – कुचलना।
  • पैरि – तैरकर।
  • परवाह – प्रवाह।
  • जलन – पानी।
  • बखान – कहना।
  • बलन – बलों।
  • पच्छी – पक्षी।
  • परछीने – पर-कटे।
  • बर – प्राण।
  • खलन – दुष्टों।

प्रसंग:
प्रस्तुत काव्यांश भूषण द्वारा रचित कविता ‘छत्रशाल शौर्य’ से उद्धृत · है। इसमें कवि भूषण ने वीर राजा छत्रसाल के पराक्रम की प्रशंसा की है।

व्याख्या:
हे राजा चंपतराय के सुपुत्र महाराज छत्रसाल! आपकी बर्थी आपकी भुजाओं रूपी शेषनाग की साथिन नागिन के समान है। यह बरछी भयंकर एवं क्रूर शत्रुओं के बड़े-बड़े समूहों का पीछा करती हुई उनके प्राणों को चुन-चुनकर खा जाती है। आपकी बरछी तो शत्रुओं के शरीर के कवचों और हाथी के ऊपर पड़ी लोहे की जाली में इस प्रकार सीधी घुस जाती है, जिस प्रकार कोई मछली पानी के प्रबल प्रवाह को चीरती हुई पार हो जाती है। भूषण कहते हैं-हे महाराज छत्रसाल ! आपकी शक्ति का मैं तो क्या कोई भी वर्णन नहीं कर सकता। आपकी बरछी से कट-कटकर शत्रु सिपाही धरती पर गिरकर इस प्रकार छटपटा रहे हैं, जैसे पर-कटे पक्षी छटपटाते हैं । हे वीर! आपकी बरछी ने आज दुष्टों (शत्रुओं) के प्राणों को छीन लिया है।

भावार्थ:
महाराज छत्रसाल! आपकी बरेली में अद्भुत बल है। वह शत्रुओं का संहार करने में निपुण है। आपकी बरछी इतनी तीक्ष्ण है कि शत्रुओं के कवच को भेदकर शरीर में फँस जाती है। उस बरछी, के कारण शत्रु आपसे भयभीत रहते हैं।

विशेष:

  1. बरछी की शक्ति और कार्य-क्षमता का बखान हुआ है।
  2. भुजंगिनी-सी, भुज-भुजगेस और परवाह ज्यों जलन में उपमा अलंकार है। ‘परछी, परछीने’ तथा ‘बरछी ने बरछीने’ में यमक अलंकार है।
  3. अनुप्रास अलंकार प्रत्येक पद में है।

काव्यांश पर आधारित विषय-वस्तु संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
कवि ने इस कवित्त में किस की प्रशंसा की है?
उत्तर:
कवि ने इस कवित्त में छत्रसाल की बरछी की तीक्ष्णता की प्रशंसा की है।

प्रश्न (ii)
छत्रसाल की बरछी का वर्णन किस प्रकार किया गया है?
उत्तर:
महाराज छत्रसाल की बरछी में अद्भुत बल है। वह अत्यंत तीक्ष्ण है। वह शत्रुओं का संहार करने में निपुण है। यह शत्रुओं के कवच को भेदकर शत्रुओं के प्राण हर लेती है। उस बरछी के कारण शत्रु छत्रसाल से भयभीत रहते हैं।

काव्यांश पर आधारित सौंदर्य-बोध संबंधित प्रश्नोत्तर

प्रश्न (i)
प्रस्तुत कविता का भाव-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भाव-सौंदर्य:
कवि ने महाराज छत्रसाल की बरछी की बढ़ा-चढ़ाकर प्रशंसा की है। उनकी बरछी नागिन के समान शत्रुओं का चुन-चुनकर संहार करती है। वह शत्रुओं के कवच को भेदकर इस प्रकार घुस जाती है, जैसे मछली पानी में प्रवेश करती है। उनकी बरछी से शत्रु सैनिक कटकर ऐसे गिरते हैं, जैसे परकटे पक्षी गिरते हैं।

प्रश्न (ii)
प्रस्तुत कवित्त का शिल्प-सौंदर्य स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शिल्प-सौंदर्य:
छत्रसाल की बरछी का शक्ति और कार्य-क्षमता अति बढ़ा-चढ़ाकर करने से अतिशयोक्ति अलंकार है। उत्प्रेक्षा, उपमा और यमक अलंकार है। प्रत्येक पंक्ति में अनुप्रास अलंकार है। ब्रजभाषा है। ओजस्वी शैली है। वीररस है। कवित्त छंद है।

MP Board Class 12th Hindi Solutions

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 24 The Rise of the Sikh and Maratha Power

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 24 The Rise of the Sikh and Maratha Power

MP Board Class 7th Social Science Chapter 24 Text Book Questions

Choose the correct alternatives:

Class 7 Social Science Chapter 24 MP Board Question 1.
Khalsa group was organised by:
(a) Guru Govind Singh
(b) Guru Teg Bahadur
(c) Banda Bahadur
(d) Gum Hargovind.
Answer:
(a) Guru Govind Singh

Mp Board Class 7th Social Science Chapter 24 Question 2.
The credit of organisation of Maratha power goes to:
(a) Sambaji
(b) Shahji
(c) Shivaji
(d) Peshwa.
Answer:
(c) Shivaji

Class 7 Mahabharat Chapter 24 Question Answer MP Board Question 3.
To Supress the power of Shivaji the Sultan of Bijapur sent:
(a) Afzal Khan
(b) Adil Shah
(c) ShaistaKhan
(d) Hasan Khan
Answer:
(a) Afzal Khan

Marathas Class 7 Solutions MP Board Question 4.
At the highest position of Shivaji’s Ashta Pradhan was:
(a) Amatya
(b) Secretary
(c) Panditrao
(d) Peshwa.
Answer:
(d) Peshwa.

Fill in the blanks:

  1. The title of Sachcha Padshah was conferred on …………
  2. …………… was fee first Guru of the Sikhs.
  3. Shivaji adorned fee title of …………. after his coronation.
  4. ………….. was the source of income of Shivaji’s Kingdom.

Answer:

  1. Banda Bahadur
  2. Guru Nanak
  3. Chhatrapati
  4. land revenue

MP Board Class 7th Social Science Chapter 24 Short Answer Type Questions

Question 1.
What efforts was made by Guru Govind Singh to make the Sikhs powerful?
Answer:
Gum Govind Singh transformed the Sikhs into a separate community and named them Khalsa. He prescribed the five K’s-Kara, Kripan, Kesh, Kachacha, and Kangha for the Sikhs. He transformed the Sikhs into a powerful military organization.

Question 2.
What education did Shivaji receive in his childhood?
Answer:
Shivaji was taught to be independent. His mother instilled inspiration and determination in him to defend his people and his country.

Question 3.
Why did Shivaji kill Afzal Khan?
Answer:
Afzal Khan was sent to capture Shivaji. He plotted to kill him. Shivaji came to know about his plan and killed him in order to save his own life.

Question 4.
Write short notes on:

  1. Ashta Pradhan.
  2. The military administration of Shivaji.

Answer:
1. Ashta Pradhan:
Shivaji had appointed a council of eightministers. It was called Ashta Pradhan. Their main function was to advise Shivaji in carrying out the administration of his territories. Each person was the head of his department. However all worked under the chairmanship of Shivaji.

These Ashta Pradhan were –

  • Peshwa (Prime Minister)
  • Amatya (Finance Minister)
  • Sumant (External Affair Minister)
  • Mari
  • Sachiv (Secretary)
  • Panditrao (Purohit)
  • Senapati (army general)
  • Nyayadhish (Judge)

2. The military administration of Shivaji:
Shivaji had maintained discipline in his army. His army comprised of cavalry, infantry, artillery and navy. The soldiers were under control. They never tried to break the rules of discipline. Beside other duties, they also protected the holy books and safeguarded the women, children or old people from abuse.

MP Board Class 7th Social Science Chapter 24 Long Answer Type Questions

Question 1.
Clarify the Mughal and the Sikh relations.
Answer:
The Skihs were the followers of Guru Nanak. By the seventeenth century, Sikhism (new religion) had become the religion of the peasants and artisans in many parts of the the Punjab. After Gum Nanak, there were other nine Sikh Gurus. The earlier Gums concentrated mainly on Sikhism But the later Gums became the military leaders of the Sikhs also. They did so because they had to defend themselves from the atrocities of the Mughals.

The fifth Gum Aijundev was accused by Jahangir for helping his son Khusro in the revolt against him and was killed. The confrontation and martyrdom of the gurus transformed die Sikhs into a military brotherhood. To curb the growing power and strength of the Sikhs, Aurangzeb ordered the execution of Gum Tegh Bahadur in 1675 A.D. This enraged the Sikhs.

As a result, the tenth and last Gum Govind Singh organised the Sikhs as soldiers and prepared them for a long battle against the Mughals. Like Maratha, the Sikhs carried out raids in various places, but unlike Maratha, they could not establish an independent state during the reign of Aurangzeb. Thus we see that the relations between the Mughals and the Sikhs were not friendly. They were always on fighting terms. Enmity was at its height between both the sects.

Question 2.
Shivaji had excellent administrative ability. Explain?
Answer:
Shivaji was not only a great general but also a good administrator of top order. Shivaji’s administration was of high order which inspired by ideals of public welfare. Though Shivaji was all in all, in all matters, he kept a committee of 8 persons to advise him on the affairs of the state. This committee came to be known as Ashta Pradhan. This was file main feature of Shivaji’s administration.

The main source of income was the tax on the land which amounted to two – fifths of file land produce. Chauth and Sardeshmukhi were also levied on those living outside Maratha kingdom. Chauth was one fourth of the tax which farmers paid such kingdoms by their peasants. Sardeshmukhi was over and above this tax. It was one tenth of the total revenue, from which these taxes were collected, remained free from the Maratha looting’s and attacks.

For the smooth and efficient administration, Shivaji divided his kingdom into a number of provinces known as prants, and each prant into districts and parganas. In this way Shivaji proved himself as an able administrator.

MP Board Class 7th Social Science Solutions

MP Board Class 8th Science Solutions Chapter 8 Cell – Structure and Functions

MP Board Class 8th Science Solutions Chapter 8 Cell – Structure and Functions

MP Board Class 8th Science Cell – Structure and Functions NCERT Textbook Exercises

Mp Board Class 8 Science Chapter 8 Question 1.
Indicate whether the following statements are True (T) or False (F).
(a) Unicellular organisms have one-celled body. (T/F)
(b) Muscle cells are branched. (T/F)
(c) The basic living unit of an organism is an organ. (T/F)
(d) Amoeba has irregular shape. (T/F)
Answer:
(a) True
(b) False
(c) False
(d) True

Mp Board Class 8 Science Solution Chapter 8 Question 2.
Make a sketch of the human nerve cell. What function do nerve cells perform?
Answer:
The nerve cells receive and transfer
Mp Board Class 8 Science Chapter 8

messages, thereby helping to control and coordinate the working of different parts of the body. See the figure given below right:

Class 8 Science Chapter 8 Mp Board Question 3.
Write short notes on the following:
(a) Cytoplasm
(b) Nucleus of a cell.
Answer:
(a) Cytoplasm: It is the jelly-like substance present between the nucleus and the cell membrane. It contains nucleus and many small structures called organelles. Cytoplasm, along with nucleoplasm, forms the living substance of the cell, called the protoplasm.

(b) Nucleus: It is an important component of the living cell. It is generally spherical and located in the centre of the cell. It can be stained and seen easily with the help of a microscope. Nucleus is separated from the cytoplasm by a membrane called the nuclear membrane. The liquid substance of the nucleus is termed as nucleoplasm.

Mp Board Solution Class 8 Science Chapter 8 Question 4.
Which part of the cell contains organelles?
Answer:
Cytoplasm of the cell contains organelles.

Mp Board Class 8 Chapter 8 Question 5.
Make sketches of animal and plant cells. State three differences between them.
Answer:
Mp Board Class 8 Science Solution Chapter 8

Difference between plant cell and animal cell.
Class 8 Science Chapter 8 Mp Board

Mp Board Class 8 Science Solution Question 6.
State the difference between eukaryotes and prokaryotes.
Answer:
Mp Board Solution Class 8 Science Chapter 8

Mp Board Class 8 Social Science Solution Chapter 8 Question 7.
Where are chromosomes found in a cell? State their function?
Answer:
Chromosomes are found in the nucleus of the cell as thread like structures. They carry genes on them that help in the transfer of characters from the parents to the next generation. Thus, chromosomes play a very important role in inheritance.

Mp Board Solution Class 8 Science Question 8.
‘Cells are the basic structural units of living organisms’. Explain.
Answer:
Cells may be compared to bricks. Bricks are assembled in a proper way to make a building. Similarly, cells are assembled to make the body of every organism. There are millions of living organisms. They are of different shapes and sizes. An organism with billions of cells begins life as a single cell which is a fertilised egg. The fertilised egg cell multiplies and the number of cells increase as development proceeds. So, cell is called the basic structural unit of living organisms.

Mp Board 8th Class Science Solutions Question 9.
Explain why chloroplasts are found only in plant cells?
Answer:
Chloroplasts are the green coloured plastids. They contain chlorophyll which synthesise food in plants by the process of photosynthesis. They are not found in the animal cell. They provide green colour to the leaves. Hence, chloroplasts are found only in plant cells.

Mp Board Class 8th Science Solution Question 10.
Complete the crossword with the help of clues given below:
Across
1. This is necessary for photosynthesis.
3. Term for component present in the cytoplasm.
6. The living substance in the cell.
8. Units of inheritance present on the chromosomes.
Mp Board Class 8 Chapter 8
Down
1. Green plastids.
2. Formed by collection of tissues.
4. It separates the contents of the cell from the surrounding medium.
5. Empty structure in the cytoplasm.
7. A group of cells.
Mp Board Class 8 Science Solution

MP Board Class 8th Science Cell – Structure and Functions NCERT Extended Learning – Activities and Projects

Mp Board Class 8 Science Solution English Medium Question 1.
Visit a laboratory for senior secondary students in your school or in a neighbouring school. Learn about the functioning of a microscope in the laboratory. Also observe how a slide is observed under the microscope.
Answer:
Do yourself.

Mp Board Class 8 Science Solution In English Question 2.
Talk to the senior biology teacher in your school or a neighbouring school. Find out if there are diseases which are passed on from parents to the offspring. Find out how these are carried and also if these diseases can be treated. For this you can also visit a doctor.
Answer:
There are certain diseases which are passed on from parents to the offspring. Diseases like diabites, heart diseases, certain skin diseases like leukoderma, etc. are genetic diseases.

Class 8 Science Mp Board Solution Question 3.
Visit an agriculture extension centre in your area. Find out about genetically modified (GM) crops. Prepare a short speech for your class on this topic.
Answer:
Do yourself.

Mp Board Class 8 Science Book Pdf Question 4.
Find out about Bt cotton from an agriculture expert. Prepare a short note on its advantages/disadvantages.
Answer:
Do yourself.

MP Board Class 8th Science Cell – Structure and Functions NCERT Additional Important Questions

A. Short Answer Type Questions

Class 8 Mp Board Science Solution Question 1.
Define a cell.
Answer:
A cell is the basic unit of living things.

Class 8th Science Mp Board Question 2.
Who discovered cell?
Answer:
Robert Hooke discovered cell.

Mp Board Class 8th Subject Science Question 3.
Give importance of Chromosomes.
Answer:
They contain all the informations necessary for the cell to function and to reproduce further cell for the next generation.

Class 8 Science Solution Mp Board Question 4.
What is gene? What does it control?
Answer:
Gene is a unit of inheritance in living organisms. It controls the transfer of a hereditary characteristic from parents to offspring.

Question 5.
How do plants cell differ from animal cell?
Answer:
Plants cell differ from animal cells in having an additional layer around the cell membrane termed cell wall.

B. Long Answer Type Questions

Question 6.
Give the main features of nerve cell.
Answer:
The main features of nerve cell are:

  1. This tissue forms the brain, spinal cord and nerves.
  2. Each cell is called neuron.
  3. Neuron is a cell specialized to conduct impluses.
  4. Each neuron consists of a cell body or cyton and a long rod like structure called axon.

Question 7.
Which is the largest cell in our body? What is the utility of its length?
Answer:
The largest cell in our body is nerve cell. The projections in nerve cells help them to be in close contact with the muscles and other tissues so that the messages may be passed very easily to the concerned tissues.

Question 8.
Draw a neat sketch of human cheek cells.
Answer:
Mp Board Class 8 Social Science Solution Chapter 8

Question 9.
What do you mean by gene? Explain.
Answer:
Gene is a unit of inheritance in living organisms. It controls the transfer of a hereditary characteristics from parents to offspring. This means that your parents pass some of their characteristics on to you. If your father has brown eyes, you may also have brown eyes. If your mother has curly hair, you might also end up having curly hair. However, the different combination of genes from parents result in different characteristics.

Question 10.
Describe the structure which are seen only in plants?
Answer:
The following structures are seen only in plants:

  1. Cell wall. The outer covering of a cell is called cell wall. It is made up of chemical substance called cellulose. It maintains the shape of cell and offers rigidity. It is premeable to certain substances.
  2. Plastids: These are small dot-like structures which are seen near the nucleus in the ground plant cells, and meant for photosynthesis.
  3. Other substances: These substances may be either reserve food or secretory or excretory products.

MP Board Solutions

MP Board Class 8th Science Solutions

MP Board Class 8th Social Science Solutions Chapter 22 Major Problems of the World

MP Board Class 8th Social Science Solutions Chapter 22 Major Problems of the World

MP Board Class 8th Social Science Chapter 22 Text Book Exercise

Choose the correct option of the following.

Mp Board Class 8 Social Science Solution Chapter 22 Question 1.
When Indian Parliament was attacked by the terrorist?
(a) 10 December 1999
(b) 11 September 2001
(c) 11 November 2002
(d) 13 December 2001
Answer:
(d) 13 December 2001

Class 8 Social Science Chapter 22 Question 2.
What is Al-Queda?
(a) A political group
(b) A terrorist organisation
(c) A magazine
(d) None of the above
Answer:
(b) A terrorist organisation

Fill in the blanks:

  1. Noise is an undesirable………….
  2. At present the quantity of carbon oxide prevalent in atmosphere is more than …………….. percent.

Answer:

  1. sound
  2. 3%

MP Board Class 8th Social Science Chapter 22 Very Short Answer Type Questions

Mp Board Class 8 Social Science Chapter 22 Question 1.
What is meant by ‘environment’?
Answer:
All that surrounds us is our environment. Environment consists of all living and non-living matter that exists around us. There is a close relationship between organism and environment. Essential constituents necessary for life are continuously cycled among different spheres. Thus all physical element and biotic elements together constitute environment.

Mp Board Class 8 Social Science Solutions Chapter 22 Question 2.
What measurer terrorists resort to achieve their aims?
Answer:
The following are the measurer taken by terrorist to achieve their arms:

  • The activities of terrorists are anti-govt, and against society.
  • They have political goals.
  • Their activities are illegal and against-law.
  • The terrorists create terror among people.
  • The terrorists resort to violent means.
  • Terrorism kills the logical thinking.
  • The terrorists try to demoralize the confidence of security forces.
  • The terrorists use religious frenzy to fulfill their goals.
  • They pose threat to the security, peace and integrity of the nation.
  • They instigate other separatist forces in the country.

MP Board Class 8th Social Science Chapter 22 Short Answer Type Questions

Class 8 Social Science Chapter 22 Question Answer Question 1.
What is Lithosphere?
Answer:
The layer of the earth consisting of rock materials, extending both over the constituents and ocean basins.

Class 8 Sst Mp Board Solution Question 2.
What is meaning of liberalization?
Answer:
Liberalisation means relaxation of government regulations relating to various activities in industrial and service sectors and encouragement of foreign companies to set up business and production units within the domestic area.

Mp Board Solution Class 8 Social Science Question 3.
What short of sound pollution is?
Answer:
The noise is an undesirable sound which is not a kin to ears. Too much nosier increases mental tension resulting in various physiological diseases. Sound of machines in factories, sound of horn sound of aero-planes is a kind of sound pollution.

MP Board Class 8th Social Science Chapter 22 Long Answer Type Questions

Mp Board Solution Class 8 Sst Question 1.
Describe the major sources which pollute waters?
Answer:

1. Natural causes of water pollution:
Few natural substances also pollute water. These include different gases, soil, minerals, vegetation, dead animals etc.

2. Human resources of water pollution are –

(a) Excreta:
The stool and urine emanating from home and public toilets are diverted into rivers and water resources.

(b) Home Waste:
Soaps and detergents used in the cleaning of utensils, washing floor and clothes pollute water.

(c) Industrial Waste:
The industrial wastes which has a lot of fatal chemicals is directly flown into rivers, ponds.

Mp Board Solution Class 8th Social Science Question 2.
Mention the measures to check water and air pollution?
Answer:

  • Water pollution can be checked by avoiding to flow chemicals of industries and dirty wastes mixed in water in rivers, seas, canals, lakes directly.
  • To use the electric Crematorium to bum the dead bodies.
  • To take help from voluntary bodies like Sulabh International to stop pollution occurring due to flow of excreta.

To check the air pollution the following measures should be taken:
Construction of chimneys in plants should be very high and to be inspected by pollution Control Board.

  • To ban the use of raw coal as wood as fuel.
  • To close the open sewage.
  • To make aware the people and deforestation be stopped.
  • Effective laws should be enacted.

Class 8th Sst Mp Board Solution Question 3.
Write a note on terrorist problem.
Answer:
Terrorism is a violent struggle against a country. It is a crime against humanity. It has no boundaries. They commit crimes and cause bloodshed without any sense. Terrorism is a goal-oriented political weapon who uses violence to achieve their political motivations.

It uses violence to cause widespread panic fear to achieve their goal. Today the world is facing most serious challenge in the form of terrorism. It causes a great loss of human being and their belongings.

Terrorism is goal-oriented political weapon. That’s why terrorist resort to violence to create an atmosphere of fear and terror. They always targeted innocent people who are unable to resist, to cause fear. They also kill leaders, destroy national property and attack armed forces.

The action of violence is thus performed to make people bared and to convey the message to the government and the public. They make the government demoralize and persuade to take the action of violence. It is serious problem for V humanity.

Question 4.
Describe the effects of globalisation?
Answer:
Globalisation brings a lot of changes in India. Indian government adopted a new economic policy in start of the last decade of the 20th century. Private sectors are taking many activities which was earlier carried out by government sponsored public sector. It changes the social, economical and political way in India.

Many foreign companies are established. Goods, which were consider luxury items come to reach in the general public. The telecommunications sector has been enormous growth. In the past, people have to struggle a lot to get a telephone connection but now we have about 20 million cellular phone users and it is growing from day- to-day.

Opportunities for high skilled persons increases. Now they, are highly paid. Unfortunately, everything do not bring always good and India cannot left untouched to the bad impact of globalisation. The greatest problem of this phenomenon is unemployment. It is still increasing. The gap between have’s and have’s not widened. Competition among peoples increased. That makes them more vulnerable to bed practices.

MP Board Class 8th Social Science Solutions

MP Board Class 6th Special English Solutions Chapter 15 A Caravan Chief

Students who wish to prepare the English Subject can rely on the MP Board Solutions for Class 6 English Chapter 15 A Caravan Chief Questions and Answers prevailing. Become perfect with the concepts of Class 6 English Chapter 15 A Caravan Chief Questions and Answers, Grammar, Summary, Notes, Guide, Pdf, by preparing you can score highest grade in your exams. Here, You Can Download MP Board Class 6 English Solutions. Detailed Solutions are provided to the concepts by experts keeping in mind the latest edition textbooks and syllabus.

MP Board Class 6th Special English Solutions Chapter 15 A Caravan Chief

Ace up your preparation by referring to the Madhya Pradesh State Board Solutions for Class 6 Chapter 15 A Caravan Chief Questions and Answers and learn all the topics within. Click on the topic you want to prepare from the Class 6 English and prepare it easily. You can understand your strengths and weaknesses by learining the Questions and Answers in MP Board Solutions for Class 6 English PDF.

A Caravan Chief Text Book Exercise

Word Power

1. Fill in the blanks with the words given.

(mend, attend to, stranger, shame, flap, got caught, spare, followers)

  1. Mrs. Das works in an office. But she wants to stop working because she gets very little time to …………. her children at home.
  2. Little children go about without clothes because they are too young to leave any feeling of …………….
  3. “Have mercy on me and …………… my life,” the mouse said to the lion which had caught it.
  4. Ramu was always the leader of our group; we were all his ……………..
  5. Kittu said to the tailor. “I want a ……………. to my shirt pocket. Then I can keep money in it safely.”
  6. “You need not buy a new pair of shoes. Take this one to a cobbler; he will ……………….. it.”
  7. The mouse went into the cage and touched the food. Immediately the cage closed and the mouse ……………… in it.
  8. A. Can you tell me the way to the town Hall, sir?
    B. I am sorry. I am a ……………. to this town. I arrived here only yesterday.

Answer:

  1. attend to
  2. shame
  3. spare
  4. followers
  5. flap
  6. mend
  7. got caught
  8. stranger

Comprehension

(a) Read the lesson and complete the sentences:

  1. John Ramon was going to ………………
  2. Ramson counted the money …………………
  3. He called all his followers and ……………..
  4. Ali went to each one ……………….
  5. The man went to the ……………..

Answer:

  1. Baghdad with a caravan of twenty camels.
  2. everyday during his journey to make sure that it was safe.
  3. asked them to sit in a line in front of him.
  4. of them, bent down and smelt his palm.
  5. place where he had hidden the bag of gold.

(b) Answer these questions.

Class 6 English Chapter 15 Question 1.
Who was Ahmad Ali?
Answer:
Ahmad Ali was the chief of the caravan.

Class 6 English Chapter 15 Question Answer Question 2.
What does Ramson have in his bag?
Answer:
Ramson has kept one hundred pieces of gold in his bag.

Class 6th English Chapter 15 Question 3.
Why did Ali say, “we are not moving camp today.”?
Answer:
Ali said so because he had to get his saddles mended and has to attend to two or three donkeys that had lost their shoes. He had to search the gold too.

English Chapter 15 MP Board Class 6th Question 4.
What did Ali say to his followers after dinner?
Answer:
After dinner Ali told his followers to sit in a line in front of him.

Lesson 15 English MP Board Class 6th Question 5.
What did Ali ask his followers to do after going into the tent?
Answer:
Ali asked his followers to touch the plate, kept inside the tent after going into it (tent).

Chapter 15 English MP Board Class 6th Question 6.
How did Ali catch the thief?
Answer:
Ali had put in the plate a liquid with a strong smell. All except the thief had touched the plate and their palms gave out the smell. Only the thief s palm did not give out the smell which made it clear that he had stolen the gold.

Grammar in Use

(a) Read the sentences.

The house was locked.
I found it so.
We can combine the two sentences thus:
I found the house locked.

Now combine each of the following pairs of sentences, as shown above.
1. The gate was closed.
We found it so.

2. Her name was called.
Padma heard it.

3. The bag was gone.
Ramson found it so.

4. The flap of the tent was still closed.
Ramson found it so.

5. The work was completed.
We found it so.

6. The hall was packed.
We found it so.
Answer:
1. We found the gate closed.
2. Padma heard her name called.
3. Ramson found the bag gone.
4. Ramson found the flap of the tent still.
5. We found the work complete.
6. We found the hall packed.

(b) Combine each of the following pairs of sentences as shown in Exercises II.
Examples:
(a) His box was locked.
He kept it so.
He kept his box locked.

(b) The plate was covered.
He left it so.
He left the plate covered.

1. Her trunk was unlocked
She left it so.

2. Shankar’s work was unfinished.
He left it so.

3. The windows were closed.
We left them so.

4. The milk was uncovered.
The servant left it it so.

5. The food was untouched.
Father left it so.
Answer:
1. She left her trunk unlocked.
2. Shankar left his work unfinished.
3. We left the windows closed.
4. The servant left the milk uncovered.
5. Father left the food untouched.

Let’s Write

Class 6 Chapter 15 MP Board Question 1.
Describe how Ahmad Ali succeeded in finding the thief.
Answer:
The incident of theft was reported to the chief. Ahmad Ali called his followers and told them that someone had stolen his friend’s money. It was a matter of shame and he was going to find out the thief. He told them, that a magic plate was kept inside his tent. If touched by an innocent man, the plate wouldn’t do any harm. But if the thief touched it, his hand would be caught in it. The men went inside the tent one by one and touched the plate. All came out. No one’s hand was caught in the plate.

Ahmad Ali went to each man and smelt his palm. When he smelt the hand of the twelfth man, he called him out as he was the thief. Ahmad Ali asked the thief to return the money otherwise, he would be killed. The man at once ran away and came back with the gold. He begged his chief to spare his life. Ahmad Ali returned the gold to John Ramson. John Ramson asked Ahmad Ali how he had found out the thief. The chief told him, that he had put a strong smelling liquid in the plate. All except the thief’s hands, gave out the smell.

A Caravan Chief Word Meanings

Caravan – a group of travellers, काफिला। Mended – repaired, मरम्मत करना। Flap – hanging curtain, कनात। Almost – nearly, लगभग। Immediately – instantly, तुरन्त। Stranger – unknown person, अजनबी। Innocent – faultless, निर्दोष। Liquid – something that can flow, तरल पदार्थ। Except – leaving aside, सिवाय।

Hope the data shared has shed some light on you regarding the MP Board Solutions of Class 6 English Chapter 15 A Caravan Chief Questions and Answers. Do leave us your queries via the comment section and we will guide you at the earliest with help seeked. Stay connected with our website and avail the latest information in a matter of seconds.