MP Board Class 7th Sanskrit Solutions Chapter 21 सूक्तयः

MP Board Class 7th Sanskrit Solutions Surbhi Chapter 21 सूक्तयः

MP Board Class 7th Sanskrit Chapter 21 अभ्यासः

सूक्तयः Class 7 MP Board प्रश्न 1.
एक शब्द में उत्तर लिखो
(क) कः परमो धर्म:? [परम धर्म कौन-सा है?]
उत्तर:
आचारः

(ख) विपरीत बुद्धिः कदा भवति? [बुद्धि किस समय विपरीत हो जाती है?]
उत्तर:
विनाशकाले

(ग) कूपखननं कदा न युक्तम्? [कुएँ का खोदना कब उचित नहीं है?]
उत्तर:
प्रदीप्तेवह्निकागृहे

(घ) केन कार्याणि सिद्धयन्ति? [कार्य किससे सिद्ध हो जाते हैं?]
उत्तर:
उद्यमेन

(ङ) किं सर्वत्र वर्जयेत्? [सभी स्थानों पर क्या वर्जनीय है?]
उत्तर:
अति।

Class 7 Sanskrit Chapter 21 MP Board प्रश्न 2.
एक वाक्य में उत्तर लिखो-
(क) कानि परेषां न समाचरेत्? [कौन-से कार्य दूसरों के लिए नहीं करने चाहिए?]
उत्तर:
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्। [जो काम अपने लिए विपरीत हों, उन्हें दूसरों के लिए नहीं करना चाहिए।]

(ख) संसर्गजाः के भवन्ति? [संगति से क्या हो जाते हैं?]
उत्तर:
संसर्गजा दोषगुणाः भवन्ति। [संगति से दोष भी गुण हो जाते हैं।]

(ग) सर्वोत्तम भूषणं किम् अस्ति? [सबसे अच्छा आभूषण क्या है?]
उत्तर:
वाग्भूषणं सर्वोत्तमं भूषणं अस्ति। [वाणी का आभूषण ही सबसे अच्छा आभूषण है।]

Sanskrit Sukti Class 7 MP Board प्रश्न 3.
रिक्त स्थानों की पूर्ति करो
(क) ……… वसुधैव कुटुम्बकम्।
(ख) हितं मनोहारि च ………. वचः।
(ग) आत्मनः ……….. परेषां न समाचरेत्।
(घ) न ……… युक्तं प्रदीप्ते वह्निकागृहे।
(ङ) विनाशकाले ……….
उत्तर:
(क) उदारचरितानां तु
(ख) दुर्लभम्
(ग) प्रतिकूलानि
(घ) कूपखननं
(ङ) विपरीतबुद्धिः।

Pratikulani Ka Vilom Shabd MP Board प्रश्न 4.
उचित शब्दों का मेल करो
सूक्तयः Class 7 MP Board
उत्तर:
(क) → (3)
(ख) → (4)
(ग) → (1)
(घ) → (5)
(ङ) → (2)

Class 7 Sanskrit Vilom Shabd MP Board प्रश्न 5.
समानार्थक शब्द लिखो
(1) वह्निना
(2) युक्तम्
(3) उद्यमेन
(4) वसुधा।
उत्तर:
(1) अग्निना
(2) सहितम्
(3) परिश्रमेन
(4) पृथिवी।

प्रश्न 6.
अधोलिखित शब्दों के विलोम शब्द पाठ से चुनकर लिखो
(क) अनुदारचरितानाम्
(ख) अनुकूलानि
(ग) सुलभम्
(घ) आलस्येन
(ङ) समृद्धिकाले।
उत्तर:
(क) उदारचरितानाम्
(ख) प्रतिकूलानि
(ग) दुर्लभम्
(घ) उद्यमेन
(ङ) विनाशकाले।

प्रश्न 7.
शुद्ध वाक्यों के समक्ष ‘आम्’ तथा अशुद्ध वाक्यों के समक्ष ‘न’ लिखो
(क) संसर्गजा दोषगुणाः न भवन्ति।
(ख) आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां समाचरेत्।
(ग) वाग्भूषणं भूषणं न अस्ति।
(घ) अति सर्वत्र न वर्जयेत्।
(ङ) कार्याणि मनोरथैः सिध्यन्ति।
उत्तर:
(क) न
(ख) न
(ग) न
(घ) न
(ङ) न

प्रश्न 8.
संस्कृत वाक्यों में प्रयोग करो
(क) खलु
(ख) सततं
(ग) गृहे
(घ) बृद्धिः
उत्तर:
(क) सः खलुः अत्र आगच्छेत्.
(ख) सततम् श्रम करणेन साफल्यं भवति।
(ग) गृहे सति कः मित्रम् भवति।
(घ) विपत्तिकाले बद्धिः विपरीतम् भवति।

प्रश्न 9.
रेखांकित शब्दों के आधार पर प्रश्न बनाओ
(क) अति सर्वत्र वर्जयेत्।
(ख) आचारः परमो धर्मः।
(ग) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि।
(घ) उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्।
उत्तर:
(क) का सर्वत्र वर्जयेत्?
(ख) कः परमो धर्मः?
(ग) केन हि सिध्यन्ति कार्याणि?
(घ) केषाम् तु वसुधैव कुटुम्बकम्?

सूक्तयः हिन्दी अनुवाद

  1. आचारः परमोधर्मः।
  2. संसर्गजाः दोषगुणाः भवन्ति।
  3. उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्।
  4. हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः।।
  5. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
  6. अति सर्वत्र वर्जयेत्।
  7. विनाशकाले विपरीतबुद्धिः।
  8. न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे।
  9. आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
  10. क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम्।

अनुवाद :

  1. आचरण सबसे बड़ा धर्म है।
  2. संगति से दोष भी गुण हो जाया करते हैं।
  3. उदार चरित्र वाले लोगों के लिए तो सारी पृथ्वी ही कुटुम्ब के समान होती है।
  4. हितकारी और मनोहारी वचन दुर्लभ होते हैं।
  5. परिश्रम करने से ही कार्य हुआ करते हैं, इच्छाओं से नहीं।
  6. किसी काम की अति सभी जगह रोक लेनी चाहिए।
  7. जब विनाशकाल आता है, तो बुद्धि भी उल्टी हो जाती है अर्थात् मनुष्य का आचरण भी विपरीत होने लगता है।
  8. घर में आग लगने पर कुएँ का खोदना उचित नहीं होता है।
  9. जो काम अपने लिए विपरीत हो, वह दूसरों के लिए नहीं करना चाहिए।
  10. आभूषण तो नष्ट हो जाते हैं परन्तु वाणी का आभूषण सदा आभूषण रूप में बना रहता है।

सूक्तयः शब्दार्थाः

उद्यमेन = मेहनत से। संसर्गजाः = साथ रहने से। प्रदीप्ते = जलने पर। कूपखननं = कुआँ खोदना। आत्मनः = अपने। क्षीयन्ते = नष्ट हो जाते हैं। भूषणानि = गहने।

MP Board Class 7th Sanskrit Solutions

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind

MP Board Class 7th Social Science Chapter 10 Text Book Questions

Choose the correct alternatives:

Mp Board Class 7th Social Science Chapter 10 Question 1.
The unit of measuring air pressure is:
(a) Millimeter
(b) Millibar
(c) Milligram
(d) Centimeter.
Answer:
(b) Millibar

Class 7th Social Science Chapter 10 MP Board Question 2.
The hot winds which blows during the summer season in Northern India is called:
(a) sea-breeze
(b) Loe
(c) land breeze
(d) trade winds.
Answer:
(b) Loe

Class 7 Social Science Chapter 10 MP Board Question 3.
The example of seasonal winds is:
(a) Land breeze
(b) Westerly
(c) Polar winds
(d) Monsoon.
Answer:
(d) Monsoon.

Fill in the blanks:

  1. The instrument used to measure air pressure is called …………..
  2. The air pressure is ………….. over the surface of sea.
  3. The sea breeze blows from ………….. to …………
  4. The wind, which blows in a particular region, is called ………….. winds.

Answer:

  1. barometer
  2. highest
  3. sea, land
  4. local.

MP Board Class 7th Social Science Chapter 10 Short Answer Type Questions

Class 7 Social Science Chapter 10 Question Answer MP Board Question 1.
What is a Barometer used for?
Answer:
A Barometer is used for measuring die pressure of the air.

Mp Board Class 7 Social Science Chapter 10 Question 2.
Write the two factors affecting air pressure.
Answer:

  • The two factors affecting air pressure
  • Height from the sea level.
  • Temperature.

Social Science Class 7 Chapter 10 MP Board Question 3.
Name the types of permanent winds.
Answer:
The types of permanent winds:

  • Trade winds
  • Westerlies
  • Polar winds.

Mp Board Class 7 Science Chapter 10  Question 4.
What do you mean by monsoon winds?
Answer:
The moist air that blows during specific seasons is known as monsoon winds.

Class 7 Science Chapter 10 MP Board Question 5.
What is Farrell’s law?
Answer:
Ferrel’s Law – A scientist named Ferrel had proved that ‘Due to earth’s rotation, winds and oceanic currents turn towards right in the northern hemisphere and towards left in the southern hemisphere.

MP Board Class 7th Social Science Chapter 10 Long Answer Type Questions

Question 1.
What are winds? Differentiate between air and wind.
Answer:
Winds are the natural horizontal movement of air over the earth’s surface.

Difference between air and wind:

  • When air moves vertically downwards or upwards, it is known as air. But when it moves horizontally, it is known as wind.
  • Airis calm-but when it becomes dynamic it take/the form of wind. Wind always blows from high pressure to low pressure.

Question 2.
What is air pressure? Draw a labeled diagram of air pressure belts.
Answer:
Atmospheric pressure is die pressure of a vertical air column of a unit area on the earth surface. It is the air pressure. The atmospheric pressure is measured in Millibar. The pressure of the air is measured by an instrument called Barometer.
Labeled Diagram of Air Pressure Belts:

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-1

Question 3.
Describe the air pressure belts with the help of a diagram.
Answer:
The atmospheric pressure is not die same at all places on the earth’s surface. Generally, air pressure is classified into

  • High pressure
  • Low pressure.

The air pressure is more when the air is cold whole it is less when the air is hot The four pressure belts of the earth are given below:

  • Equatorial Low – 0° .to 10° in the North Pressure belt and South.
  • Sub – tropical – 30° to 35° in the North High Pressure and South. belts.
  • Sub Polar Low – 45° to 66\(\frac { 1 }{2 }\) in the North Pressure belt and South.
  • Polar High – 85° to 90° in the North Pressure belt and South.
    MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-1

Question 4.
What are cyclones and anti-cyclones? Explain with illustrations.
Answer:
Cyclone – A cyclone represents an area in which the low pressure is developed at the center and the same is surrounded by higher pressure outide. It often brings thundering, clouds and rain.

Anti Cyclone – Anti cyclone presents an area in which the light pressure is developed inside and the same is surrounded by low pressure outside. These winds bring no rain. The sky remains clear.
Illustrations:

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-2

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-4
Question 5.
Describe the sea breeze and land breeze.
Answer:
Sea breeze:
During the day the land surface is quickly heated up while the water is relatively cool. The air over land gets heated, it becomes lighter so it rises up. It moves to fill the empty space. This movement of air is from sea to land so the wind is called sea breeze.

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-3

Sea breeze:
Land breeze – The land heats up faster and also cools down faster than the water. During the night, land becomes cool while the water remains comparatively hot. The hot air become light and starts rising. The cool breeze blowing from land fills up this empty space. As these winds blow from land to sea, they are known as land breeze.

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 10 Air Pressure and Wind-5

MP Board Class 7th Social Science Solutions

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 7 Movements of the Earth

MP Board Class 7th Social Science Solutions Chapter 7 Movements of the Earth

MP Board Class 7th Social Science Chapter 7 Text Book Questions

Fill in the blanks:

  1. The earth completes one rotation in ………….. hours.
  2. The earth completes one revolution round toe sun in ………….. days.
  3. Day and Night occurs due to the ……………… of toe earth.
  4. Earth gets heat from the ……………..
  5. The earth’s axis forms an angle of ……………

Answer:

  1. 24 hours
  2. 365 days
  3. rotation
  4. sun
  5. 23.5°

Match the columns:

Mp Board Solution.Com Class 7
Answer:
1. (b) Equator
2. (c) Tropic of cancer
3. (a) Tropic of Copricom

MP Board Class 7th Social Science Chapter 7 Short Answer Type Questions

Mp Board Class 7th Social Science Chapter 7 Question 1.
What is meant by rotation?
Answer:
The earth rotates on its axis from west to east. This movement of the earth is called rotation. The earth takes about 24 hours to complete one rotation (12 hours day, 12 his nights) this period of rotation is known as earth today.

Mp Board Class 7 Social Science Chapter 7 Question 2.
What do you understand by revolution?
Answer:
While rotating on its axis toe earth moves forward and revolves around sun. In this movement, toe earth follows a fixed route or path. This movement of the earth is called revolution. The earth takes 365 days and about 6 hours to complete one revolution.

Social Science Class 7 Mp Board Question 3.
Which movement of the earth brings about a change in the season?
Answer:
Due to revolution, we experience changes in the seasons.

MP Board Class 7th Social Science Chapter 7 Long Answer Type Questions

Mp Board Class 7th Social Science Solution Question 1.
Explain the movements of the earth with the help of a diagram.
Answer:
(a) Rotation:
Rotation is turning on an axis. The earth rotates on its axis once in 24 hours. The evidence of this is found in the rising and setting of the sun. At the Equator the earth’s speed of rotation on its axis is 40,000 km. in 24 hours, i.e., over 1,600 km. per hour.

Mp Board Solution Class 7 Social Science

Revolution:
The earth’s movement round the sun in 365‘A days is known as Revolution. The earth’s orbit is about 965 million km. long and it moves round the sun at the speed of 29.6 km. per second (1,03,200 km. per hour).
Mp Board Solution Class 7th Social Science

Motion Of The Earth Class 7 Question 2.
Explain how days and nights occur on the earth.
Answer:
We experience day and night due to the rotation of the earth. The earth receives light from the sun. The earth completes one rotation on its axis in 24 hours. While the earth rotates, the face of the earth receiving sunlight experiences day while the other facing away from the sunlight remains in darkness. That part experiences night.

Mp Board Sst Solution Class 7 Question 3.
Draw a well – labeled diagram showing the changes in season on earth.
Answer:
The earth’s axis forms an angle of 66 1 / 2 with the plane of the earths orbit and the earth tilts at 23 1 /2 degree on its axis. Let us understand how seasons occurs on earth.
Mp Board Solution .Com Class 7

MP Board Class 7th Social Science Solutions

MP Board Class 7th Sanskrit Solutions Chapter 17 राज्ञी दुर्गावती

MP Board Class 7th Sanskrit Solutions Surbhi Chapter 17 राज्ञी दुर्गावती

MP Board Class 7th Sanskrit Chapter 17 अभ्यासः

Class 7 Sanskrit Chapter 17 MP Board प्रश्न 1.
अधोलिखित प्रश्नों के उत्तरों को एक शब्द में लिखो
(क) महाराज्ञी दुर्गावती कुत्र जाता? [महारानी दुर्गावती का जन्म कहाँ हुआ?]
उत्तर:
मण्डलाक्षेत्रे

(ख) दुर्गावत्याः विवाहः केन सह जातः? [दुर्गावती का विवाह किसके साथ हुआ?]
उत्तर:
दलपतशाहेन सह

(ग) दुर्गावती कृपाणेन किम् अकरोत्? [दुर्गावती ने तलवार से क्या किया?]
उत्तर:
प्राणघातम्

(घ) दुर्गावत्या पुत्र कः आसीत्? [दुर्गावती का पुत्र कौन था?]
उत्तर:
वीरनारायणः

(ङ) दुर्गावतीविश्वविद्यालयः कुत्र स्थितः? [दुर्गावती विश्वविद्यालय कहाँ स्थित है?]
उत्तर:
जबलपुरनगरे।

Sanskrit Class 7 Chapter 17 MP Board प्रश्न 2.
अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखो
(क) दुर्गावत्याः समाधिः कुत्र अस्ति? [दुर्गावती की समाधि कहाँ है?]
उत्तर:
जबलपुरमण्डलामार्गे तस्याः समाधिः अस्ति। [जबलपुर और मण्डला के मार्ग पर उसकी समाधि है।]

(ख) प्रजासु दुर्गावत्याः कीदृशः स्नेहः आसीत्? [प्रजा पर दुर्गावती का कैसा स्नेह था?]
उत्तर:
प्रजासु तस्याः पुत्रवत् स्नेहः आसीत्। [प्रजा पर उसका पुत्र के समान स्नेह था।]

(ग) कः दुर्गावत्याः उपरि आक्रमणम् अकरोत्? [किसने दुर्गावती पर आक्रमण किया?]
उत्तर:
अकबरस्य सेनापतिः आसफखानः तस्याः उपरि आक्रमणम् अकरोत्। [अकबर के सेनापति आसफखान ने उसके ऊपर आक्रमण किया।]

Mp Board Class 7th Sanskrit Solution प्रश्न 3.
अधोलिखित शब्दों के मूल शब्द, विभक्ति और वचन लिखो
(क) मण्डलाक्षेत्रे
(ख) दलपतशाहेन
(ग) राजकार्येषु
(घ) राजधान्याम्
(ङ) रक्षायै
(च) तस्याः।
उत्तर:
(क) ‘मण्डलाक्षेत्र’ शब्द, सप्तमी विभक्तिः, एकवचनं।
(ख) ‘दलपतशाह’ शब्द, तृतीया विभक्तिः, एकवचनं।
(ग) ‘राजकार्य’ शब्द, सप्तमी विभक्तिः, बहुवचनं।
(घ) ‘राजधानी’ शब्द, सप्तमी विभक्तिः, एकवचनं।
(ङ) ‘रक्षा’ शब्द, चतुर्थी विभक्तिः, एकवचनं
(च) ‘सा’ शब्द, चतुर्थी विभक्तिः, एकवचनं।

Mp Board Class 7th Sanskrit Chapter 17 प्रश्न 4.
अधोलिखित शब्दों का मूलधातु-लकार-पुरुषवचन लिखो
(क) न्यवसत्
(ख) अकरोत्
(ग) आसीत्
(घ) अपश्यत्
(ङ) प्राप्नोत्
(च) अत्यजत्।।
उत्तर:
(क) ‘वस्’ धातु, लङ् लकार, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।
(ख) ‘कृ’ धातु, लङ् लकार, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।
(ग) ‘अस्’ धातुः, लङ् लकारः, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।
(घ) ‘दृश्’ धातुः, लङ् लकारः, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।
(ङ) ‘आप्’ धातुः, लङ् लकारः, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।
(च) ‘त्यज्’ धातुः, लङ् लकारः, अन्य पुरुषः, एकवचनम्।

17 Sanskrit MP Board प्रश्न 5.
कोष्ठक में उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों को पूरा करो
(क) सा चन्देलराज्यपुत्री …………। (आसीत्/आस्ताम्)
(ख) प्रजाः अपि तां मातेव …………. (पश्यत्/अपश्यन्)
(ग) सा रणचण्डी भूत्वा युद्धम् …………। (अकरोत्/अकुर्वन्)
(घ) तस्याः बलिदानम् अधुनापि जनाः ………। (स्मरतः/स्मरन्ति)
(ङ) सा अद्यापि यशः शरीरेण ……….। (जीवति/जीवन्ति)
उत्तर:
(क) आसीत्
(ख) अपश्यन्
(ग) अकरोत्
(घ) स्मरन्ति
(ङ) जीवति।

Class 7th Sanskrit MP Board  प्रश्न 6.
अधोलिखित तालिका से वाक्य बनाओ
Class 7 Sanskrit Chapter 17 MP Board
उत्तर:
(क) वीरनारायणः बालकः एव आसीत्।
(ख) दुर्गावती चातुर्येण शौर्यण च राज्यमकरोत्।
(ग) राज्ञी दुर्गावती धीरा वीरा च आसीत्।
(घ) प्रजासु तस्याः पुत्रवत् स्नेहः आसीत्।
(ङ) प्रजाः अपि तां माता इव अपश्यन्।

17 In Sanskrit MP Board प्रश्न 7.
लङ्लकार में निम्नलिखित धातुओं के रूप लिखो
(वस्, लिख्, भू(भव), क्रीड्, धाव, खाद्, गम् (गच्छ))
उत्तर:
Sanskrit Class 7 Chapter 17 MP Board

Surbhi Sanskrit Book Class 7 Solutions Pdf Dav प्रश्न 8.
अधोलिखित वाक्यों के शुद्ध रूप लिखो
(क) सा “महाराज्ञी” उपाधिना विभूषितः।
(ख) महिला अगच्छन्।
(ग) वीरनारायणः जाता।
(घ) आसफखानः आक्रमणम् अकुर्मः।
(ङ) बालकाः अक्रीडत।
उत्तर:
(क) विभूषिता
(ख) अगच्छत्
(ग) जातः
(घ) अकरोत्
(ङ) अक्रीडन्।

राज्ञी दुर्गावती हिन्दी अनुवाद

दीक्षा :
भ्रात! त्वं कुत्र पठसि?

रमण :
अहं जबलपुरनगरे पठामि। दीक्षा-तत्र कस्यां संस्थायाम् अध्ययनं करोषि?

रमणः :
अहं “राज्ञीदुर्गावतीविश्वविद्यालये” अध्ययनं करोमि।

दीक्षा :
महाराज्ञी दुर्गावती का आसीत् यस्याः नाम्ना विश्वविद्यालयः प्रचलित।

रमणः :
महाराज्ञी दुर्गावती मध्यप्रदेशस्य मण्डलाक्षेत्रस्य वीराङ्गना आसीत्। सा चन्देलराज्यपुत्री आसीत्। तस्याः विवाहः गोंडराजदलपतशाहेन सह अभवत्। दलपतशाहः गोंडवानाराजस्य राजधान्यां मण्डलानगरे न्यवसत्। विवाहात् चतुर्वर्षाणाम् अनन्तरं दलपतशाहः दिवङ्गतः।

अनुवाद :
दीक्षा:
भाई! तुम कहाँ पढ़ते ह?

रमण :
मैं जबलपुर नगर में पढ़ता हूँ।

दीक्षा :
वहाँ किस संस्था में अध्ययन करते हो?

रमण :
मैं “रानी दुर्गावती विश्वविद्यालय में” अध्ययन करता हूँ।

दीक्षा :
महारानी दुर्गावती कौन थी, जिसके नाम से विश्वविद्यालय चलता है।

रमण :
महारानी दुर्गावती मध्य प्रदेश के मण्डला क्षेत्र की वीरांगना (वीर स्त्री) थी। वह चन्देल राज्य की पुत्री थी। उसका विवाह गौंडराज दलपतशाह के साथ हुआ था। दलपतशाह गौंडवाना राज की राजधानी में मण्डला नगर में रहते थे। विवाह के चार वर्षों के बाद ही दलपतशाह का स्वर्गवास हो गया।

दीक्षा :
तदा दलपतशाहस्य पुत्रः नृपः अभवत् किम्?

रमण: :
आम्! राज्ञः मरणोपरान्तं तस्य अल्पवयस्कपुत्रः। वीरनारायणः राजा अभवत्।

दीक्षा :
केन कारणेन सा इयती प्रसिद्धा?

रमणः :
वीरनारायणः बालक एव आसीत्। अतः सा दुगा. ‘वती चातुर्येण शौर्यण च राज्यमकरोत्। अतएव सा “महाराज्ञी” इति उपाधिना विभूषिता।

दीक्षा :
तस्याः राज्यस्य वैशिष्ट्यं किम् आसीत्?

रमणः :
राज्ञी दुर्गावती धीरा वीरा च आसीत्। राजकार्येषु युद्धविद्यायां च प्रवीणा आसीत्। प्रजासु तस्याः पुत्रवत् स्नेहः आसीत्। प्रजा अपि तां माता इव अपश्यन्। लोककल्याणमेव तस्याः आदर्शः। तस्याः राज्यकाले सर्वत्र सम्पन्नता आसीत्।।

अनुवाद :
दीक्षा :
क्या तब दलपतशाह का पुत्र राजा हो गया था?

रमण :
हाँ! राजा की मृत्यु के बाद उनका अल्पवयस्क पुत्र वीरनारायण राजा हो गया था।

दीक्षा :
वह किस कारण से इतनी प्रसिद्ध हो गयी?

रमण :
वीरनारायण बालक ही था। इसलिए उस दुर्गावती ने चतुराई से और शूरवीरता से राज्य किया। इसलिए वह महारानी’ इस उपाधि से विभूषित हुई।

दीक्षा :
उसके राज्य की क्या विशेषता थी?

रमण :
रानी दुर्गावती धैर्यवान और वीर थी। राजकार्यों में और युद्धविद्या में चतुर थी। प्रजा पर उसका पुत्र के समान प्रेम था। प्रजा भी उसे माता की तरह देखती थी। लोककल्याण ही उसका आदर्श था। उसके राज्य काल में सर्वत्र सम्पन्नता थी।

दीक्षा :
केनापि सह तस्याः युद्धः अभवत् किम्?

रमण :
आम्! अवश्यमेव, तस्याः राजस्य सुखसमृद्धिम् असहमानः अकबरस्य सेनापतिः आसफखान: तस्याः उपरि आक्रमणम् अकरोत्। सा रणचण्डी भूत्वा युद्धं कृतवती, प्रथमदिवसे विजयं प्राप्नोत्।

दीक्षा :
तदन्तरं दुर्गावत्याः पूर्णविजयः अभवत् किम्?

रमण: :
न, पराजित: आसफखानः द्वितीयदिवसे शतघ्नीनां प्रयोगं कुर्वन् प्रचण्डाक्रमणम् अकरोत्। तस्य प्रतिरोधे असमर्थाः बहवः गौंडसैनिकाः हताः। अस्मिन् युद्धे एकः बाणः तस्याः नेत्रे, द्वितीयश्च कण्ठे लग्नः, तथापि सा युद्धं कृतवती अन्ते मृत्यु समीपम् अवलोक्य स्वसम्मानरक्षायै सा स्वयमेव कृपाणघातेन प्राणान् अत्यजत्।

अनुवाद :
दीक्षा :
क्या उसका किसी के साथ युद्ध हुआ?

रमण :
हाँ! अवश्य ही, उसके राज्य की सुखसमृद्धि को न सह सकने वाले अकबर के सेनापति आसफखान ने उसके ऊपर आक्रमण कर दिया। उसने रणचण्डी होकर युद्ध किया, पहले दिन विजय प्राप्त की।

दीक्षा :
क्या उसके बाद दुर्गावती की पूर्ण विजय हो गयी?

रमण :
नहीं, पराजित आसफखान ने दूसरे दिनशतघ्नीयों का (तोपों का) प्रयोग करते हुए भयंकर आक्रमण किया। उसका प्रतिरोध करने में असमर्थ बहुत से गौंड सैनिक मारे गये। इस युद्ध में एक बाण उसके नेत्र में और दूसरा कण्ठ में लग गया था फिर भी वह युद्ध करती रही। अन्त में मृत्यु को समीप ही देखकर अपने सम्मान की रक्षा के लिए उसने स्वयं ही तलवार के प्रहार से प्राणों को त्याग दिया।

दीक्षा :
इदं तु बहुकष्टकारकम्।

रमणः :
आम्, तस्याः, बलिदानम् अधुनापि जनाः स्मरन्ति। जबलपुरमण्डलामार्गे तस्या समाधिः अस्ति। काव्येषु लोकगीतेषु इतिहासे च सा अद्यापि यशः शरीरेण जीवति।

दीक्षा :

सत्यम्! दुर्गावती दुर्गा इव आसीत्।

अनुवाद :
दीक्षा :
यह तो बहुत ही कष्ट देने वाली बात है।

रमण :
हाँ, उसके बलिदान को तो आज भी लोग याद करते हैं। जबलपुर और मण्डला के मार्ग पर उसकी समाधि है। काव्यों में और लोकगीतों में तथा इतिहास में वह आज भी यशरूपी शरीर से जीवित है।

दीक्षा :
सत्य है। दुर्गावती दुर्गा की भाँति थी।

राज्ञी दुर्गावती शब्दाथा:

सह = साथ में। न्यवसत् = निवास करते थे। दिवङ्गतः = स्वर्गवास होना। प्रतिरोधः विरोध करना।

MP Board Class 7th Sanskrit Solutions

MP Board Class 7th Special English Solutions Chapter 12 Ramkrishna Paramhansa

Get Updated MP Board Solutions for Class 7 Special English Solutions Chapter 12 Ramkrishna Paramhansa Questions and Answers in PDF Format and download them free of cost. These are provided as per the latest exam pattern and syllabus. Access the topics of Chapter wise and communication skills, grammer part through the direct links available depending on the need. You can Download MP Board Class 7 English Solutions and can score highest grade in examination. Clear all your queries on the Mp Board Solutions for Class 7 English Chapter 12 Ramkrishna Paramhansa Questions and Answers Subject by using the Madhya Pradesh State Board Solutions for existing.

MP Board Class 7th Special English Solutions Chapter 12 Ramkrishna Paramhansa

If you are eager to know about the Madhya Pradesh State Board Solutions for Class 7 English you will find all of them here. You can identify the knowledge gap using these MP Board Solutions for English PDF and plan accordingly. Don’t worry about the accuracy as they are given after extensive research by people having subject knowledge along side from the latest English Syllabus.

Ramkrishna Paramhansa Text Book Exercise

Read and Learn

Mp Board Solution Class 7th English

Comprehension

A. Answer the questions given below:

Mp Board Class 7th English Chapter 12 Question 1.
Why was the Ramakrishna mission established?
Answer:
The Ramakrishna mission was established to run many schools and colleges in India, to help the poor and to educate the young.

Class 7th English Chapter 12 MP Board Question 2.
Why is quarrelling in the name of religion foolish?
Answer:
All the religions lead to the same goal. They also teach the same truth. In fact, people worship the same God under different names. Therefore, quarrelling in the name of religion is foolish.

Class 7 English Chapter 12 MP Board Question 3.
What kind of life did Sri Ramakrishna live as a temple priest?
Answer:
As a temple priest Sri Ramakrishna spent all his time in the service of ‘Kali’ the Divine Mother whom he worshipped out of religious duty. He lived a happy and a deeply religious life. He spent days and nights in prayer. He led a very hard life. He often went without food and water and ruined his health.

Class 7 English Chapter 12 Shri Ramakrishna Paramhansa MP Board Question 4.
What did he do to understand Islam and Christianity?
Answer:
To Understand Mam he lived the life of a pious Muslim. During this period he offered namaz five times every day like a true Muslim. To understand Christianity he lived the disciplined life of a Christian and had a vision of Christ. He understood different religions with his personal experiences.

Class 7 English Chapter 12 Question Answer MP Board Question 5.
How did Narendra prove to himself that his master disliked money?
Answer:
Narendra desired to know what would happen if his guru (Sri Ramakrishna) happened to touch money. One day Sri Ramakrishna was asleep. Narendra touched him with a coin. Suddenly Sri Ramakrishna’s hand became bent. His body appeared to be in great pain. Thus, Narendra proved to himself that his master disliked money.

Class 7 Chapter 12 English MP Board Question 6.
What was the early name of Swami Vivekananda?
Answer:
Narendra was the early name of Swami Vivekananda.

B. Read the following and tick true (T) or (F) false:

  1. The Ramarkishna mission does a lot of work to help the poor and to educate the young. T / F
  2. Sri Ramakrishna was not a religious man. T / F
  3. Sri Ramakrishna was born in 1936. T / F
  4. Sri Ramakrishna used to spend about twenty hours with visitors. T / F

Answer:

  1. True
  2. False
  3. True
  4. True.

Word Power

A. Fill in the blank spaces with the words given below:
(Christian, teachings, priest, disciplined, religious, university, flocked)

  1. Gandhiji was a …………. man.
  2. Mother Teresa was a ……….. saint.
  3. The ………… of Sri Ramakrishna were very important.
  4. The Indira Gandhi Open University is a world famous ………….
  5. All the students should always be ………..
  6. People always …………. around Gandhiji.
  7. He is a ……….. in a temple.

Answer:

  1. religious
  2. Christian
  3. teachings
  4. university
  5. disciplined
  6. flocked
  7. priest

B. Match the following collective nouns with the group for:
Class 7th English Mp Board
Answer:
1. → (e)
2. → (a)
3. → (d)
4. → (c)
5. → (g)
6. → (b)
7. → (f)
8. → (h)

Grammar in Use

A. Use dis as a prefix with the words given below and form new words.
Answer:
Class 7 English Lesson 12 MP Board

B. Now use above words with the prefix in the given sentences:

  1. Mr. Natwarlal is a …………. man.
  2. I ……….. eating Kachoris.
  3. The Principal is …………. with his peon.
  4. You shouldn’t ………….. your parents and teachers.
  5. We ……….. with their arguments.
  6. Don’t ………… a priest.
  7. The aeroplane flies at a very high speed and it soon ………… in the sky.
  8. People of …………. nature never come together.

Answer:

  1. dishonest
  2. dislike
  3. displeased
  4. disobey
  5. disagree
  6. distrust
  7. disappears
  8. dissimilar.

C. Study the sentences given below:
Mp Board Solution Class 7th
Now write ten sentences from the table below:
Mp Board Class 7 English Solutions
Answer:

  1. We ought to be honest and truthful.
  2. We ought to pray every day.
  3. We ought to live like brothers.
  4. We ought to help the poor and the weak.
  5. We ought not to forget that God has many names.
  6. We ought not to be lazy and careless.
  7. People ought not to forget that God has many names.
  8. People ought not to be lazy and careless.
  9. You ought to help the poor and the weak.
  10. You ought not to be lazy and careless.

Let’s talk

Mp Board Class 7 English Chapter 12 Pair activity :
Talk to your partner about the things you ought to/ought not to do. Then use the following phrases in sentences of your own (use ought to/ought not to) obey parents, respect elders, tease the animals, help a blind man to cross the road, avoid duty,
Example: 1. We ought to obey our parents.
Answer:
Ought to:

  1. We ought to respect our elders.
  2. We ought not to tease the animals.
  3. We ought to help a blind man to cross the road.
  4. We ought not to avoid duty.

Other Sentences (Do’s):

  1. We ought to get up early in the morning.
  2. We ought to serve our parents.
  3. We ought to respect our neighbours.
  4. We ought to love our class-mates.
  5. We ought to show regard to senior citizens.

English Class 7 Chapter 12 MP Board Don’ts:

  1. We ought not to prick others’ feelings.
  2. We ought not to harm anybody.
  3. We ought not to show greed.
  4. We ought not to wander aimlessly.
  5. We ought not to waste our time and money.

Let’s Write

A. You are a cricket player of your school team. Give a set of three or four rules of the game using ought to and ought not to.
Answer:

  1. The baller ought not to cross the crease- line while bowling.
  2. The baller ought not to throw the ball above chest height of the batsman.
  3. We ought to obey the orders of the umpire.
  4. We ought to play a fair game.

Let’s Do It

A. Collect more information about the following:
Swami Vivekananda and Mother Teresa Write the collected information in sentences of your own. Paste their pictures in your scrap book.
Answer:
For Self-attempt.

Ramakrishna Paramhansa Word Meanings

Mp Board Class 7th English

We believe the information shared regarding MP Board Solutions for Class 7 English Chapter 12 Ramkrishna Paramhansa Questions and Answers as far as our knowledge is concerned is true and reliable. In case of any queries or suggestions do leave us your feedback and our team will guide you at soonest possibility. Bookmark our site to avail latest updates on several state board Solutions at your fingertips.

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Solutions Chapter 2 समाज-सेवा

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Solutions Chapter 2 समाज-सेवा

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 2 प्रश्न-अभ्यास

वस्तुनिष्ठ प्रश्न

Mp Board Class 7th Hindi Chapter 2 प्रश्न 1.
(क) सही जोड़ी बनाओ
1. जीवन = (क) अवनति
2. समता = (ख) कुपथ
3. उन्नति – (ग) मृत्यु
4. सुपथ = विषमता
उत्तर
1. (ग), 2. (घ), 3. (क), 4. (ख)

प्रश्न (ख)
दिए गए शब्दों में से उपयुक्त शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए–
1. जिसने संपत्ति संचित कर ली वह …………… का पात्र हो जाता है। (आदर/अनादर)
2. समाज और व्यक्ति का पारस्परिक …………. संबंध है। (दृढ़/लचीला)
3. समाज-सेवा अधिकांश लोगों को सुख पहुँचाने के लिए की जाती है। (अधिकतम/न्यूनतम)
4. हमारे शास्त्रों में कहा गया है कि ………. से बढ़कर कोई सेवा नहीं। (स्व-सेवा/पर-सेवा)
उत्तर
1. आदर
2. दृढ़
3. अधिकतम
4. पर-सेवा।

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 2 अति लघु उत्तरीय प्रश्न

Sugam Bharti Class 7 प्रश्न 2.
निम्मलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए

(क) समाज-सेवा पाट में सेवा के कितने प्रकारों की चर्चा की गई है?
उत्तर
समाज-सेवा पाठ में दीन-दुखियों, अपंगों, अनाथ, अज्ञों, कुपथगामियों, गरीबों, नारियों, रोगियों आदि की सेवा करने की चर्चा की गई है।

(ख) पाठ में बुद्धि के कौन-कौन से दो प्रकार बताए गए हैं?
उत्तर
पाठ में दो प्रकार की बुद्धि बताई गई है

  • स्वार्थ बुद्धि,
  • परार्थ बुद्धि।

(ग) सेवा का क्या अर्थ है?
उत्तर
अपनी उन्नति के लिए एक साथ मिलकर काम करने की प्रवृत्ति से प्रेरित होकर जो दल बनाया जाता है, उसे समाज कहते हैं।

(घ) समाज सुधारक किन गुणों के कारण विजयी होता है?
उत्तर
समाज सुधारक दया, प्रेम, स्नेह, सहानुभूति,त्याग, सेवा आदि भाव आदि गुणों के कारण विजयी होता है।

(ङ) किस प्रकार की सेवा को श्रेष्ठ माना गया है?
उत्तर
जब सेवा किसी व्यक्ति विशेष को सुख पहुँचाने की नजर से नहीं, बल्कि अधिकतम लोगों को अधिकतम सुख से नहीं पहुंचाने के लिए की जाती है, श्रेष्ठ सेवा मानी जाती है।

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 2 लघु उत्तरीय प्रश्न

Mp Board Class 7th Hindi प्रश्न 3.
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर तीन से पाँच वाक्यों में दीजिए

(क) मुनष्य अन्य प्राणियों से किस प्रकार भिन्न है?
उत्तर
वैसे तो अनगिनत प्राणी हैं, जो अपना दल बनाकर रहा करते हैं, किंतु उन प्राणियों के दल और मनुष्य के समाज में यह भेद है कि मनुष्य ने अपनी बुद्धि द्वारा अपने सामाजिक जीवन का लगातार विकास किया है जबकि अन्य प्राणियों का दल सैंकड़ों वर्षों के बाद भी उन्नति नहीं कर सका है।

(ख) व्यक्ति और समाज में परस्पर किस प्रकार का संबंध होता है?
उत्तर
समाज और व्यक्ति का पारस्परिक दृढ़ संबंध है। एक की उन्नति दूसरे की उन्नति है। समाज की उन्नति होने से व्यक्ति की उन्नति होगी; और व्यक्ति की उन्नति से समाज की उन्नति होगी।

(ग) समाज-सेवा से क्या आशय है?
उत्तर
हमें अपने कल्याण के लिए, अपनी उन्नति के लिए, अपने सुख के लिए और दूसरों के सुख के लए सुखकर कार्य करने पड़ते हैं। ऐसे ही कामों को इम सेवा कहते हैं। समाज सेवा का आशय है-दूसरों का दुःख दूर करना, उनको सुखी करना।

(घ) समाज-सेवा पाठ में नवयुवकों के क्या कर्तव्य बनाए गए हैं?
उत्तर
समाज-सेवा पाठ में नवयुवकों का यह कर्त्तव्य बताया गया है ‘इस देश की समाज में आजकल गरीबों के उत्थान की जो चेष्टा की जा रही है, यह समाज-सेवा ही है-‘नारियों की दुखस्था दूर करने के लिए या कुष्ठ भादि रोगग्रस्त लोगों की यातना दूर करने के लिए प्रयत्न करना।

(ङ) समाज में समता का अभाव होने पर क्या होता है?
उत्तर
जहाँ समता का अभाव है, वहाँ समाज में दृढ़ता नहीं है, क्योंकि किसी प्रकार की असमानता होने पर, भेदभाव होने पर पारस्परिक ईर्ष्या-द्वेष आदि भाव अवश्य होते हैं। तब उनसे फूट भी पैदा होगी और एकता का नाश होने पर समाज की अवनति भी होगी।

भाषा की बात

Mp Board Solution Class 7 Hindi प्रश्न 4.
नीचे दिए गए शब्दों का शुद्ध उच्चारण कीजिए
यथेष्ट, ईर्ष्या, द्वेष, परार्थ, दुरवस्था, प्रवृत्ति, दृढ़, मर्यादा, सर्वत्र।
उत्तर
छात्र स्वयं करें।

Mp Board Class 7th Hindi Solution प्रश्न 5.
नीचे दिए गए शब्दों की वर्तनी शुद्ध कीजिए
अर्थसिद्धी, प्रसंशा, अनिर्वाय, व्याक्ती, परीवर्तन, इस्थिरता, आभाव, दोस।
उत्तर
शुद्ध वर्तनी-अर्थसिद्धि, प्रशंसा, अनिवार्य, व्यक्ति, परिवर्तन, स्थिरता, अभाव, दोष।

Hindi Sugam Bharti Class 7 Solutions प्रश्न 6.
रोगग्रस्त शब्द ‘रोग’ और ‘ग्रस्त’ के योग से बना है, जिसका अर्थ है रोग से पीड़ित । इसी प्रकार निम्नलिखित शब्दों में ‘ग्रस्त’ जोड़कर शब्द बनाइए
उत्तर
(क) शोक = शोकाग्रस्त
(ख) क्षति = क्षतिग्रस्त
(ग) दुःख = दुःखग्रस्त
(घ) चिंता = चिंताग्रस्त
(ङ) भय = भयग्रस्त

Mp Board Class 7th Subject Hindi प्रश्न 7.
नीचे कुछ शब्द दिए गए हैं, जो एक-दूसरे के बिलोम है। सही विलोम शब्दों की जोड़ी बनाए।
दुःख, अज्ञान, सफलता, आवश्यक, उपेक्षा, संतोष, सत्यता, अपेक्षा, असंतोष, ज्ञान, सुख, असमर्थ, असफलता, अनावश्यक।
उत्तर
विलोम-सुख, ज्ञान, असफलता, अनावश्यकता, अपेक्षा, असंतोष, असत्यता, असमर्थ, अनआवश्यक।

Mp Board Solution Class 7th Hindi प्रश्न 8.
पाठ में आए निम्नलिखित वाक्यों में से विशेषण शब्द छांटकर उनके प्रकार लिखिए
(क) सैकड़ों वर्षों से कोई उन्नति या परिवर्तन नहीं हुआ।
(ख) समाज दो-चार व्यक्तियों को समूह नहीं है।
(ग) लोगों में उच्च गुणों का विकास होगा। व्यक्तियों की जो मर्यादाएँ हैं उन्हें उसका पालन करना चाहिए।
(ङ) कुछ लोग अज्ञ होते हैं।
(च) कुपथगामी व्यक्ति को सुपथ के रास्ते पर जाना ही सभ्य समाज की पहचान है।
उत्तर
(क) सैकड़ों = परिमाणवाचक विशेषण कोई = परिमाणवाचक विशेषण
(ख) दो-चार = परिणामवाचक विशेषण
(ग) उच्च = गुणवाचक विशेषण
(घ) जो = संकेतवाचक विशेषण
(ङ) कुछ = संख्यावाचक विशेषण
(च) सभ्य = गुणवाचक विशेषण

समाज-सेवा पाठ का परिचय

प्रस्तुत निबंध में रचनाकार ने समाज की आवश्यकता पर बल दिया है। वह मनुष्य की बौद्धिक विशेषताओं का उल्लेख करता हुआ बताता है कि मनुष्य ही एक ऐसा प्राणी है जिसने अपनी जीवन शैली को दिन-प्रति-दिन बेहतर बनाया तथा उच्च स्तर की सामाजिक शैली को अपनाया है। मनुष्य एक भावुक प्राणी है, इसीलिए उसमें प्रगतिशील विशेषताओं के साथ-साथ असमानता, भेदभाव, ईर्ष्या और प्रतियोगिता ने भी जन्म ले लिया है। इस प्रकार समाज पहले की अधिक और अधिक उन्नतिशील बनता चला गया। मनुष्य समाज में परिवर्तनशीलता भी एक ऐसा लक्षण है जिसमें वह अपने भूतकाल की कमियों को वर्तमान में सुधारता है।

समाज-सेवा संदर्भ – प्रसंग सहित व्याख्या

1. समाज के भीतर …कर सकता है।

शब्दार्थ- समाता = समानता; अभाव = कमी; अवनति = पिछड़ना; अवहेलना = बुराई; पारस्परिक = आपसी।

संदर्भ- प्रस्तुत निबंध पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘सुगम-भारती’ (हिन्दी सामान्य) भाग-7 के पाठ-2 ‘समाज-सेवा’ से ली गई हैं।

प्रसंग-इन पंक्तियों में समाज में भाव को अनिवार्य बताया गया है।

व्याख्या-जिस समाज में समानता नहीं होती वहाँ भेदभाव, आपसी ईष्या-द्वेष विद्यमान होते हैं। ऐसे में फूट पड़ सकती है तथा अस्तित्व खतरे में पड़ जाता है। अतः समाज और व्यक्ति का आपसी संबंध दृढ़ होना चाहिए।

2. मनुष्यों में जैसी ……………… सुख पहुँचाना।

शब्दार्थ – सर्वथा = हर तरह से, बिल्कुल।

संदर्भ-पूर्ववत्

प्रसंग-इसमें लेखक ने मनुष्य की स्वार्थ और पदार्थ | बुद्धि पर प्रकाश डालते हुए कहा है कि

व्याख्या-जिस प्रकार मनुष्यों में कुबुद्धि होती है, वैसी अच्छी बुद्धि भी होती है। मनुष्यों में जिन कार्यों एवं सोच से हम लोग आर्कषित हो जाते हैं वे सारी इसी अच्छी बुद्धि का परिणाम है। दया, प्रेम स्नेह, सहानुभूति, त्याग, सेवा आदि भाव एकमात्र परार्थ चिंता के कारण हमारे हृदयों में उत्पन्न होते हैं। हमें अपने कल्याण के लिए, अपनी | उन्नति के लिए, अपने सुख के लिए और दूसरों के लिए सुखकर कार्य करने पड़ते हैं।

3. समाज में समता …सेवा नहीं।

शब्दार्थ- अज्ञ=अज्ञानी, मूर्ख; हित=भलाई; चेष्टा=कोशिश; दुरवस्था=दुः + अवस्था, बुरी हालत।

संदर्भ- पूर्ववत्।

प्रसंग-इन पंक्तियों में समानता के महत्त्व को दर्शाया गया है।

व्याख्या-बेशक समाज में व्यक्तियों के मध्य समानता ‘देखी जाती है किंतु फिर भी बुराइयाँ कम नहीं होती। कुछ लोग अपंग होते है, असहाय होते हैं। कुछ लोग अनाथ होते हैं। कुछ अज्ञानी होते हैं। कुछ लोग गलत रास्ते पर चलने वाले होते हैं। इन सबकी सेवा करना, इन सबके हित के लिए काम करना समाज-सेवा का रुप है।

MP Board Class 7th Hindi Solutions

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 6 राखी का मूल्य

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 6 राखी का मूल्य

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Chapter 6 पाठ का अभ्यास

बोध प्रश्न

Rakhi Ka Mulya Question Answer MP Board Class 7th प्रश्न 1.
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए
(क) कर्मवती कौन थी?
उत्तर
कर्मवती मेवाड़ की महारानी थी।

(ख) कर्मवती ने वीरों से कौन-सी प्रतिज्ञा करने को कहा?
उत्तर
कर्मवती ने वीरों से मरते दम तक मेवाड़ की पताका को झुकने न देने की प्रतिज्ञा करने को कहा।

(ग) रानी कर्मवती ने हुमायूँ को राखी क्यों भेजी ?
उत्तर
रानी कर्मवती ने हुमायूँ से बैरभाव समाप्त कर उसे भाई बनाने के लिए राखी भेजी।

(घ) राखी पाकर हुमायूँ ने क्या निर्णय लिया ?
उत्तर
राखी पाकर हुमायूँ ने मेवाड़ की रक्षा के लिए अपनी सेना भेजने का सेनापति को आदेश दिया।

(ङ) हमारे देश में राखी का क्या महत्व है ?
उत्तर
हमारे देश में राखी को भाई-बहन के स्नेह बन्धन का प्रतीक माना गया है। सुरक्षा सूत्र को पहनकर भाई, बहन की रक्षा का संकल्प करता है।

Rakhi Ka Mulya Class 7 Question Answer MP Board प्रश्न 2.
निम्नलिखित पंक्तियों का अर्थ अपने शब्दों में स्पष्ट कीजिए

(क) जिन्हें प्राण देने का चाव हो, वे ही ये राखियाँ स्वीकार करें।
(ख) राखी वह शीतल प्रलेप है, जो सारे घाव भर देती
(ग) बहन का रिश्ता दुनिया के सारे सुखों, दौलतों, ताकतों और सल्तनतों से बढ़कर है।
उत्तर
(क) रानी कर्मवती मेवाड़ के वीर सपूतों को मेवाड़ की रक्षा के लिए ललकारते हुए राखियाँ आगे बढ़ाती है और कहती है कि वे ही लोग राखियों को लें जो देश-रक्षा के यज्ञ में स्वयं की आहुति देने को तत्पर हों।
(ख) व
(ग) गद्यांश 3 व 4 की व्याख्या देखें।

भाषा भारती कक्षा 7 पाठ 6 MP Board प्रश्न 3.
सही उत्तर चुनकर लिखिए

(क) इस पाठ का मुख्य उद्देश्य है
(1) राजपूतों के बारे में बताना।
(2) बहन द्वारा भाई को राखी बांधना।
(3) मुसीबत के समय बहन की मदद न करना।
(4) सांस्कृतिक एवं साम्प्रदायिक सदभावना का विकास करना।
उत्तर
(4) सांस्कृतिक एवं साम्प्रदायिक सदभावना का विकास करना।

(ख) कर्मवती कहाँ की रानी थी?
(1) झाँसी
(2) कालपी
(3) मेवाड़
(4) इन्दौर।
उत्तर
(3) मेवाड़।

भाषा अध्ययन

Rakhi Ka Mulya Class 7 MP Board प्रश्न 1.
‘भ्रातृ’ शब्द तथा ‘त्व’ प्रत्यय मिलाकर ‘भ्रातृत्व’ बना है। इसी प्रकार निम्नलिखित तालिका के शब्दों में ‘त्व’ प्रत्यय जोड़कर नए शब्द बनाइए
पितृ, मातृ, लघु, गुरु, मनुष्य, प्रभु।
उत्तर
पितृ + त्व- पितृत्व; मातृ + त्व- मातृत्व;
लघु + त्व-लघुत्व; गुरु + त्व = गुरुत्व;
मनुष्य + त्व= मनुष्यत्व, प्रभु + त्व = प्रभुत्व।

राखी का मूल्य प्रश्न उत्तर MP Board Class 7th प्रश्न 2.
निम्नलिखित सामासिक पदों का विग्रह कीजिए
रणभूमि, राजपुत्र, देशभक्ति, रसोईघर, देशनिकाला, सेनापति।
उत्तर
रणभूमि = रण की भूमि
राजपुत्र = राजा का पुत्र
देशभक्ति = देश की भक्ति
रसोईघर = रसोई का घर
देशनिकाला = देश से निकाला
सेनापति = सेना का पति।

Mp Board Class 7th Hindi Chapter 6 प्रश्न 3.
पाँचों प्रकार के योजक चिह्नों के दो-दो उदाहरण लिखिए
उत्तर
Rakhi Ka Mulya Pdf MP Board Class 7th

Rakhi Ka Mulya Class 7 Pdf Download MP Board प्रश्न 4.
इस पाठ के चारों प्रकार के (और के प्रयोग वाले) वाक्य छाँटकर लिखिए।
उत्तर
(क) जाओ रणभूमि तुम्हारी प्रतीक्षा कर रही है और बहनो, तुम घर जाकर वीरव्रत की तैयारी करो। (उपवाक्य योजक)
(ख) हम हँसते-हँसते मरेंगे और बहुतों को मारकर मरेंगे। (उपवाक्य योजक)
(ग) किन्तु और भी तो बाधाएँ हैं। (विशेषण)
(घ) इस विकट अवसर पर मेवाड़, की रक्षा का और कोई उपाय है भी तो नहीं। (विशेषण)
(ङ) भ्रातृत्व और मनुष्यत्व पर विश्वास करके हुमायूँ की परीक्षा ली जाए। (शब्द योजक)
(च) लीजिए यह राखी और यह पत्र। (शब्द योजक)
(छ) हम भी देखेंगे कि कौन कितने पानी में है ? और यह भी प्रकट हो जाएगा कि एक राजपूतानी की राखी में कितनी ताकत है?
(उपवाक्य योजक)
(ज) मेवाड़ की रानी कर्मवती ने कुछ और सोचा। (क्रिया विशेषण)

Rakhi Ka Mulya Chapter Pdf MP Board Class 7th प्रश्न 5.
‘तो’ के प्रयोग वाले वाक्य पाठ में से छाँटकर लिखिए।
उत्तर
विद्यार्थी स्वयं ऐसे वाक्यों को छाँटकर लिखें।

Rakhi Ka Mulya Summary In Hindi MP Board Class 7th प्रश्न 6.
निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन लिखिए
थाली, जाली, भाई, दुश्मन, गाड़ी, साड़ी, धागा।
उत्तर
शब्द – बहुवचन
थाली – थालियाँ
जाली – जालियाँ
भाई – भाइयों
दुश्मन – दुश्मनों
गाड़ी – गाड़ियाँ
साड़ी – साड़ियाँ
धागा – धागे

Rakhi Ka Mulya Class 7 Pdf MP Board प्रश्न 7.
निम्नलिखित मुहावरों का अर्थ स्पष्ट करते हुए अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए
हँसते-हँसते प्राण देना, आग उगलना, प्राण कॉपना, खौफ खाना, जादू का पिटारा,
आग में कूदना, घाव भरना, आँख उठाना, कयामत का पैगाम, तिरछी नजर करना।
उत्तर
(क) हँसते-हँसते प्राण देना-सदैव बलिदान हेतु तत्पर रहना।
वाक्य प्रयोग-मेवाड़ की रक्षा के लिए वीर राजपूतों ने हँसते-हँसते अपने प्राण दे दिये।

(ख) आग उगलना-बुराई करना।
वाक्य प्रयोग-पाकिस्तान व्यर्थ ही भारत के विरुद्ध आग – उगलता रहता है।

(ग) प्राण काँपना-अत्यधिक डर जाना।
वाक्य प्रयोग-तूफान की तीव्रगति को देख नगरवासियों के प्राण काँप गये।

(घ) खौफ खाना-डरना।
वाक्य प्रयोग-चन्द्रशेखर आजाद के व्यक्तित्व से अंग्रेज भी खौफ खाते थे।

(ङ) जादू का पिटारा-करामात की थैली।
वाक्य प्रयोग-शिक्षक के पास कोई जादू का पिटारा तो है नहीं जो उसे खोले और विद्यार्थी बिना पढ़े परीक्षा में उत्तीर्ण हो जाए।

(च) आग में कूदना-कठिन रास्ता चुनना।
वाक्य प्रयोग-कानून के विरुद्ध कार्य करना आग में कूदने के समान है।

(छ) घाव भरना-दुःख कम होना।
वाक्य प्रयोग-जहाँ तक सम्भव हो हमें दूसरों के घाव । भरने चाहिए।

(ज) आँख उठाना-चुनौती देना।
वाक्य प्रयोग-रानी लम्मीबाई ने अंग्रेजों के समक्ष आँख उठाने का साहस किया।

(झ) कयामत का प्रैगाम-प्रलय की सूचना।
वाक्य प्रयोग-पाकिस्तान द्वारा आतंकवाद को संरक्षण देना स्वयं उसके लिए एक दिन कयामत का पैगाम लेकर आयेगा।

(ज) तिरछी नजर करना-नाराज होना।
वाक्य प्रयोग-मेरे द्वारा सच बोलने पर तुमने अपनी नजर तिरछी क्यों कर ली?

राखी का मूल्य परीक्षोपयोगी गद्यांशों की व्याख्या

1. हम लोग सदियों से हँसते-हँसते प्राण देते आए हैं। हमारी इस अजेय शक्ति का स्रोत आप बहनों की राखियों के धागे ही तो हैं। यही तो हमें बल देते आए हैं।

सन्दर्भ-प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक भाषा-भारती’ के ‘राखी का मूल्य’ नामक पाठ से लिया गया है। इसके लेखक हरिकृष्ण प्रेमी हैं।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश में एक वीर राजपूत अपने उद्गारों को रानी कर्मवती के समक्ष प्रकट कर रहा है।

व्याख्या-हम लोग युद्धभूमि में सैकड़ों वर्षों से हँसते-हँसते न्योछावर होते आये हैं। हममें यह जो शक्ति है जिसे कोई हरा नहीं सकता, वह आप जैसी बहनों की राखियों के धागों से ही प्राप्त होती आयी है। इनसे हमें एक नया बल और उत्साह प्राप्त होता रहा है।

2. मेवाड़ के सपूतो, तुम्हीं मेवाड़ के अभिमान हो, तुम्हारी कीर्ति अमर है। जाओ रणभूमि तुम्हारी प्रतीक्षा कर रही है।

सन्दर्भ-पूर्व की तरह।

प्रसंग-मेवाड़ के वीर सपूतों को सम्बोधित करते हुए रानी कर्मवती कहती हैं

व्याख्या-हे मेवाड़ के बहादुर पुत्रों ! तुमसे मेवाड़ स्वयं स्वाभिमान महसूस कर रहा है। तुम्हारा यश संसार में अमर है। युद्ध भूमि को तुम जैसे वीर पुत्रों की आवश्यकता है। वह तुम्हारा इन्तजार कर रही है।

3. हमारी राखी वह शीतल प्रलेप है जो सारे घाव भर देती है। राखी वह वरदान है, जो सारे बैर-भावों को जलाकर भस्म कर देती है।

सन्दर्भ-पूर्व की तरह।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश में रानी कर्मवती के राखी के महत्त्व को प्रदर्शित किया गया है।

व्याख्या-राखी बैर-भाव रूपी घावों को भरने के लिए मरहम का कार्य करती है। राखी एक वरदान के समान है। इससे सारे बैर-भाव जल जाते हैं तथा प्रेम और सद्भावना का वातावरण उत्पन्न होता है।

4. “मैं दुनिया को बता देना चाहता हूँ कि हिन्दुओं के रस्मों-रिवाज मुसलमान के लिए भी उतने ही प्यारे और पाक हैं जितने उनके लिए। तुम भूलते हो कि हम सब एक परवरदिगार की औलाद हैं।”

सन्दर्भ-पूर्व की तरह।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश में हुमायूँ ने हिन्दुओं और मुसलमानों को एक ही ईश्वर ही सन्तान बताया है।

व्याख्या-हुमायूँ अपने सेनापति को सम्बोधित करते हुए कहता है कि हिन्दुओं और मुसलमानों में कोई अन्तर नहीं है। सब के सब उस एक मालिक की सन्तान हैं जिसने उन्हें बनाया है। आज मैं इस पूरे संसार के सामने यह सिद्ध करना चाहता हूँ कि हिन्दुओं के सभी रीति-रिवाज और परम्पराएँ एक मुसलमान के लिए भी समान रूप से प्रिय और पवित्र हैं।

5. बहन का रिश्ता दुनिया के सारे सुखों, दौलतों, ताकतों और सल्तनतों से बढ़कर है। मैं इस रिश्ते की इज्जत सल्तनत कुर्बान करके भी रखूगा।

सन्दर्भ-पूर्व की तरह।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश में हुमायूँ कर्मवती की राखी को स्वीकार करते हुए उसके प्रति सम्मान और बलिदान की भावना प्रकट करता है।

व्याख्या-हुमायूँ का कथन है कि बहन का रिश्ता संसार में सभी वस्तुओं से बढ़कर है। राखी भेजकर रानी कर्मवती ने उसे | भाई बनाया है तो वह इस रिश्ते का सम्मान रखने के लिए सब कुछ बलिदान करने को भी सहर्ष तैयार है।

राखी का मूल्य शब्दकोश

सर्वस्व = सब कुछ; अजेय = जिसे जीता न जा सके; मर्यादा = लोकनीति, रिवाज, सीमा; कीर्ति = यश;
आन = गौरव; वैमनस्य = बैर, दुश्मनी, मनमुटाव; पश्चाताप =पछतावा; भ्रातृत्व = भाई-भाई से अपनापन; मनुष्यत्व = मानवता; लफ़्ज = शब्द; प्रलेप = विशेष प्रकार का मरहम।

राखी का मूल्य उर्दू शब्दों के हिन्दी रूप

सल्तनत = साम्राज्य; खाक = धूल; पैगाम = सन्देश, खबर, सूचना; हिफाजत = सुरक्षा;
तरजीह = प्राथमिकता,वरीयता; मुताबिक = अनुसार; कुर्बानी – बलिदान; फौलाद = इस्पात, मजबूत लोहा; सौगात = भेंट, कयामत = प्रलय; खौफ = डर; परवरदिगार = खुदा, ईश्वर ।

MP Board Class 7th Hindi Solutions

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Solutions Chapter 20 अभियान गीत

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Solutions Chapter 20 अभियान गीत

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 20 प्रश्न-अभ्यास

वस्तुनिष्ठ प्रश्न

हम चलते सीना तान के प्रश्न उत्तर MP Board Class 7th Hindi प्रश्न 1.
(क) सही जोड़ी बनाइए कटाए हैं।
1. सागर – (क) समता
2. ममता – (ख) निशान
3. वीरत्व – (ग) मान
4. गौरव – (घ) तट
5. देश – (ङ) विवेक
उत्तर-
1. – (घ)
2. – (ग)
3. – (ङ)
4. – (ग)
5. – (ख)

Mp Board Class 7th Hindi Chapter 20 प्रश्न (ख)
दिए गए विकल्पों में से उपयुक्त शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए

1. जिसकी रक्षा में पुरखों ने अगणित ………………………… (सीस/शीश)
2. हम रखवाले ………………………… वाले उसके गौरव-मान के। (पोरुष/पुरुष)
3. अनगिन ………………………… में गूंजेंगे बोल हमारे गान (कंठों/कंटों)
4. फौजी ………………………… में हम सबसे पहले हिन्दुस्तान के। (वर्दी/बर्दी)
5. लिम्पू घाट की ऊँचाई ………………………… फुट है। (बीस हजार/सत्रह हजार)
उत्तर-
1. शीश,
2. पौरुष,
3. कंठों,
4. बर्दी,
5. सत्रह हजार।

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 20 अति लघु उत्तरीय प्रश्न

Abhiyan Geet In Hindi MP Board Class 7th प्रश्न 2.
निम्नलिखित प्रश्नों के एक-एक वाक्य में उत्तर लिखिए

(क) भारतमाता के बेटे क्या बनना चाहते हैं?
उत्तर-
भारत माता के बेटे फ़ौजी बनना चाहते हैं।

(ख) इस कविता के अनुसार हिन्दुस्तान की मिट्टी में किस भावना को संजोया गया है?
उत्तर-
इस कविता के अनुसार हिन्दुस्तान में हम खेले-खाए हैं।

(ग) पूजा में फूल चढ़ाने से कवि का क्या आशय है? के।
उत्तर-
पूजा में फूल चढ़ाने से तात्पर्य है, सदियों से । मेहनत करना।

(घ) सैनिकों की गाथाएँ कहाँ-कहाँ गाई जाएँगी?
उत्तर-
सैनिकों के गाथाएँ भारत के गाँव, नगर, घर गाएँगे।

(ङ) कवि किस अवसर पर आगे रहने की बात कह रहा है?
उत्तर-
कवि बलिदान के अवसर पर आगे रहने की बात कह रहा है।

MP Board Class 7th Hindi Sugam Bharti Chapter 20 लघु उत्तरीय प्रश्न

प्रश्न 3.
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर तीन से पाँच वाक्य में लिखिए

(क) कवि किसके एहसास के कर्ज चुकाने की बात कह रहा है?
उत्तर-
कवि इन धूल के कणों के एहसान को चुकाने के लिए कह रहा है जिसकी मिट्टी में खेलकर हम बड़े हुए है, जिसकी ममता को छाव में हमने सबकुछ सीखा है।

(ख) “अगणित शीश” कटाने की बात किस ओर अंगित कर रही है?
उत्तर-
भारत माता की रक्षा तथा मान के लिए हजारों पूर्वजों ने अपने शीश कटाए अर्थात आजादी की लड़ाई में भारत को स्वाधीन कराने के लिए अनेक लोगों ने अपने प्राणों की आहुति दी।

(ग) समर में सैनिक क्या कर दिखाना चाहते हैं?
उत्तर-
अपने देश की और जब कोई और देश आँख उठाकर देखता है अथवा युद्ध करता है तो देश के फौजी वीर अपनी वीरता के प्रदर्शन को दिखाने के लिए बेचैन रहते हैं अर्थात् अपने देश के लिए कुछ भी करने के लिए तैयार हो जाते हैं।

(घ) फौजी वर्दी में कौन-कौन मिलकर एक हो जाते हैं?
उत्तर-
धर्म, जाति, वर्ग तथा भाषाद्ध रूप से भिन्न रहने के बावजूद, पर्वत, सागर-तट, वन, मरुस्थल, मैदान आदि जगहों के अंतरों के बावजूद फौजी वर्दी में कौन-कौन मिलकर एक हो जाते हैं।

(ङ) “देश-निशान’ से क्या तात्पर्य है? इसकी रक्षा किस प्रकार करना है।
उत्तर-‘
देश-निशान’ से तात्पर्य देश के चिह्न से है अर्थात ध्वज की शान की रक्षा के लिए कुछ भी कर जाना ही देश-निशान को नहीं मिटने देना है।

भाषा की बात

प्रश्न 4.
निम्नलिखित शब्दों को सही उचारण कीजिएमरुथल, रजकण, अगणित, वीरत्व, गाथाएँ
उत्तर-
छात्र स्वयं करें।

प्रश्न 5.
निम्नलिखित शब्दों की वर्तनी शुद्ध कीजिएपरवत, मिटटी, पुरुखो, गूजेंगे, पौरोष
उत्तर-
शब्द – शुद्ध वर्तनी
परवत- पर्वत
मिटटी – मिट्टी
पुरुखो – पुरखों
गूजेंगे – गूंजेंगे
दररा – दर्रा
पौरोष – पौरुष

प्रश्न 6.
निम्नलिखित मुहावरों और उनके अर्थों की सही जोड़ी बनाइए
शीश काटना – कर्त्तव्य पूरा करना
सीना तान के चलना – बलिदान होना
कर्ज चुकाना – स्वाभिमान के साथ आगे बढ़ना
उत्तर-
शीश काटना – बलिदान होना
सीना तान के चलना – स्वाभिमान के साथ आगे बढ़ना
कर्ज चुकाना – कर्त्तव्य पूरा करना

प्रश्न 7.
निम्नलिखित शब्दों के पर्चायवाची शब्द लिखिए
पर्वत, सागर, वन, फूल, समर
उत्तर-
शब्द – पर्यायवाची शब्द
पर्वत – पहाड़, नग
सागर – समुंद्र, जलधि
वन – जंगल, कानन
फूल – पुष्प, सुमन
समर – युद्ध, लड़ाई

प्रश्न 8.
निम्नलिखित उदाहरण के आधार पर बहुवचन शब्द बनाइए
उत्तर-
गाथा – गाथाएँ
माता – माताएँ
कथा – कथाएँ
सेना – सेनाएँ
विपदा – विपदाएँ
कामना – कामनाएँ

अभियान गीत पाठ का परिचय

प्रस्तुत पाठ में कवि भारत माता की शान में वर्णन करते हुए सिपाहियों ने कहा है बेशक हमारे धर्म, जाति, वर्ग और भाषा अलग-अलग हैं, या फिर हम अलग-अलग स्थानों से हैं किंतु हम एक हैं और इन सबसे पहले हम फौजी सबसे पहले है, जो सीना तान कर चलते हैं। इसकी मिट्टी में हमे बढ़े हुए, इसकी ममता में खेले, हम अपने देश समस्त एहसास चुका देंगे। हमने सदियों से अपनी मातृभूमि की पूजा की, इसकी रक्षा के लिए न जाने कितने बलिदान दिए हैं, हमें अपने ऐसे देश में पर गर्व है। हम इसके लिए खुद को मिटा सकते हैं किंतु इस पर आंच नहीं आने देंगे। हम फौजी सदैव आत्म बलिदान के लिए तत्पर रहते हैं। हम इसके गौरव के लिए देश भक्ति के गीत गाएँगे।

अभियान गीत संदर्भ-प्रसंग सहित व्याख्या

1.

भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के
धर्म अलग हों, जाति अलग हों, वर्ग अलग हों, भाषाएँ,
पर्वत, सागर-तट, वन, मरुथल, मैदानों से हम आएँ,
फौजी वर्दी में हम सबसे पहले हिंदुस्तान के।
भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के।
हिन्दुस्तन कि जिसकी मिट्टी में हम खेले-खाए हैं,
जिसकी रजकण को हम ममता-समता से अपनाए हैं,
कर्ज, चुकाने हैं, हमको उन रजकण के एहसान के।
भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के।

शब्दार्थ-मरुस्थल = वह थल जहाँ रेत की रेत हो, समता = बराबरी, रजकण = धूल के कण।

संदर्भ-प्रस्तुत काव्य पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘सुगम भारती’ (हिंदी सामान्य) भाग-7 के पाठ-20 ‘अभियान गीत’ से ली गई है। इसके रचयिता हरिवंशराय बच्चन हैं।

व्याख्या-हम फौजी हैं, हमेशा सीना तान के चलते हैं। हमारी जाति धर्म, भाषाएँ चहरे भिन्न हैं, हम चाहे अलग-अलग जगहों से आए हैं किंतु सबसे पहले हम फौजी है। हम इस देश में खेलते आए हैं। इसकी ममता में हमने बचपन बिताया है। हम इसके सारे कर्ज उतारने को तैयार हैं। हम भारत माता के सिपाही है जो सीना तार कर चलते हैं।

विशेष-

  1. भाषा सरल एवं प्रवाहमय है।
  2. देश के लिए कुछ करने का जजबा दिखाया गया है।

2.

जिसकी पूजा में सदियों से श्रम के फूल चढ़ाए हैं,
जिसकी रक्षा में पुरखों ने अगणित शीश कटाए हैं,
हम रखवाले पौरुषवाले उसके गौरव-मान के।
भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के।
हम गिर जाएँ किंतु न गिरने देंगे देश-निशान को,
हम मिट जाएँ किंतु न मिटने देंगे हिंदुस्तान को,
हम हैं सबसे आगे रहते अवसर पर बलिदान के।
भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के।

शब्दार्थ-निशान = चिन्ह, समर = युद्ध, गाथा = कहानी, अनगिन = जिन्हें गिना न जा सके, ममता = माँ का प्यार, पुरखों = पूर्वजों, पौरुष = वीरता, शीश = सिर।

संदर्भ-प्रस्तुत काव्य पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘सुगम भारती’ (हिंदी सामान्य) भाग-7 के पाठ-20 “अभियान गीत’ से ली गई हैं। इसके रचयिता हरिवंशराय बच्चन हैं।

‘प्रसंग-इसमें बलिदान को दर्शाया गया है।

व्याख्या-हमने अपनी मातृभूमि की पूजा की है। इसकी आन के लिए हमारे पूर्वजों ने हजारों सिर कटाए हैं। हम इसकी जी-जान से रक्षा करते हैं। हम खुद गिर जाएँगे किंतु देश पर आंच नहीं आने देंगे। हम मिट जाएँगे लेकिन भारत का नाम कभी मिटने नहीं देगे। हम इसकी रक्षा हेतु हम बलिदान देने में आगे रहते हैं।

विशेष-

  1. भाषा सरल एवं प्रवाहमय है।
  2. पूर्वजों के बलिदान को दर्शाया गया है।

3.

जो वीरत्व-विवेक सागर में हम सैनिक दिखलाएँगे,
उसकी गाथाएँ भारत के गाँव, नगर, घर गाएँगे,
अनगिन कंठों में गूंजेंगे बोल हमारे गान के।
भारत माता के बेटे हम चलते सीना तान के।

शब्दार्थ-वीरत्व = वीरता, विवेक = उचित, अनुचित का ज्ञान।

संदर्भ-प्रस्तुत काव्य पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘सुगम भारती’ (हिंदी सामान्य) भाग-7 के पाठ-20 ‘अभियान गीत’ से ली गई हैं। इसके रचयिता हरिवंशराय बच्चन हैं।

प्रसंग-इसमें वीरता को उजागर किया गया है।

व्याख्या-हम हर युद्ध में अपने जौहर दिखलाएँगे! फौजियों के हर बलिदान की गाथा भारत की गली-गली में सुनाएँगे। और अनगिनत लोग हमारे योगदान को दोहराएँगे। हम भारतमाता के ‘सपूत हैं जो सीना तान कर चलते हैं।

विशेष-

  1. भाषा सरल एवं प्रवाहमय है।
  2. फौजियों की गाथा को दर्शाया गया है।

MP Board Class 7th Hindi Solutions

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 8 डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 8 डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Chapter 8 पाठ का अभ्यास

बोध प्रश्न

डॉक्टर अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग MP Board Class 7th Hindi प्रश्न 1.
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए

(क) अब्दुल कलाम का पूरा नाम क्या है ?
उत्तर
अब्दुल कलाम का पूरा नाम-‘अबुल पकीर जैनुलाब्द्दीन अब्दुल कलाम है।

(ख) कलाम ने अपनी शिक्षा पूरी करने के लिए क्या संघर्ष किया?
उत्तर
कलाम अपनी शिक्षा पूरी करने के लिए ट्यूशन – पढ़ाने लगे। मद्रास (चेन्नई) से छपने वाले एक समाचार-पत्र : ‘हिन्दू’ के लिए लेख भी लिखे। इससे उन्हें कुछ पारिश्रमिक भी प्राप्त हो जाता था। इस तरह अपनी शिक्षा पूरी करने के लिए उन्होंने निरन्तर संघर्ष किया।

(ग) रामलीला में अब्दुल कलाम ने क्या देखा ? और – उस दृश्य का उनके जीवन पर क्या प्रभाव पड़ा?
उत्तर
रामलीला में अब्दुल कलाम ने ‘राम-रावण’ युद्ध देखा। इस युद्ध में राम अग्निबाण से रावण की नाभि में स्थित अमृत को सुखा देते हैं और उसका अन्त कर देते हैं। इस दृश्य का उनके जीवन पर यह प्रभाव पड़ा कि उन्होंने इसी अग्निबाण की अवधारणा से ही अग्नि मिसाइल का सूत्रपात किया।

(घ) डॉ. अब्दुल कलाम बच्चों के साथ कैसा व्यवहार करते हैं?
उत्तर
डॉ. अब्दुल कलाम बच्चों के साथ बात करके आनन्द की अनुभूति करते हैं। उनके अनुसार बच्चों में ही सम्पूर्ण राष्ट्र का विकास छिपा होता है। बच्चों से वे मित्र की तरह बातें करते हैं। बच्चे भी स्वयं गौरव की अनुभूति करते हैं।

(ङ) अब्दुल कलाम को, “मिसाइल मैन” बनने की प्रेरणा कहाँ से मिली ?
उत्तर
एक बार अब्दुल कलाम ने एक लेख अंग्रेजी समाचार-पत्र ‘हिन्दू’ में पढ़ा। उस लेख का शीर्षक था, “साफ्ट फायर”। इसका हिन्दी में अर्थ हुआ मन्त्रबाण। यह एक प्राचीन भारतीय अस्त्र का नाम है जिसका प्रयोग द्वितीय विश्व युद्ध में हुआ था। इस मन्त्रबाण ने उन्हें आगे चलकर ‘अग्नि’ मिसाइल बनाने के लिए प्रेरित किया। डॉ. अब्दुल कलाम और मिसाइल एक-दूसरे के पूरक हो गये, इसीलिए उन्हें मिसाइल मैन के नाम से भी जाना जाता है।

अब्दुल कलाम को मिसाइल मैन बनने की प्रेरणा कहां से मिली MP Board Class 7th Hindi प्रश्न 2.
डॉ. कलाम के प्रेरक विचार-बिन्दु लिखिए।
उत्तर
डॉ. कलाम के प्रेरक विचार-बिन्दु निम्नलिखित हैं

  1. विज्ञान वैदिक साहित्य की तरह है-सरस और संवेदनशील।
  2. मुझे भारतीय होने का गर्व है-यह एक महान देश है।
  3. हमारे युवकों को सपने देखने चाहिए। सपनों को विचारों में बदलना चाहिए। विचारों को क्रिया के जरिये वास्तविकता में बदलना चाहिए।
  4. वह काम करो, जिसमें तुम्हारी आस्था हो। यदि ऐसा नहीं करते हो, तो तुम अपनी किस्मत दूसरों के हवाले कर रहे हो।
  5. जो लोग अपने व्यवसाय में शीर्ष पर पहुँचना चाहते हैं, उनके भीतर पूर्ण वचनबद्धता का मूल गुण होना अत्यन्त आवश्यक है।

भाषा अध्ययन

भाषा भारती कक्षा 7 पाठ 8 MP Board प्रश्न 1.
नीचे दिए शब्दों में मूल शब्द और उपसर्ग अलग करके लिखिए
परिश्रम, परिहास, परिचर्चा, परिभ्रमण, परिधान, परिजन परिपूर्ण।
उत्तर
परि + श्रम, परि + हास, परि + चर्चा,
परि + भ्रमण, परि + धान,
परि + जन, परि + पूर्ण।

Mp Board Class 7th Hindi Chapter 8 प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों में मूलशब्द और प्रत्यय अलग कीजिए
सामाजिक, वैज्ञानिक, वैमानिक, यान्त्रिक, वैदिक, पारिश्रमिक, आर्थिक।
उत्तर
समाज + इक, विज्ञान + इक,
विमान + इक, यन्त्र +इक,
वेद + इक, परिश्रम + इक, अर्थ+ इक

Mp Board Class 7th Hindi Solution प्रश्न 3.
‘पल्लवित’ शब्द में ‘पल्लव’ के साथ ‘इत’।प्रत्यय का प्रयोग हुआ है। इसी तरह निम्नलिखित शब्दों के साथ ‘इत’ जोड़कर अन्य शब्द बनाइए
सम्बन्ध, कल्प, प्रतिष्ठा, सम्भावना, राजपत्र।
उत्तर
सम्बन्ध + इत = सम्बन्धित,
कल्प + इत = कल्पित,
प्रतिष्ठा + इत = प्रतिष्ठित,
सम्भावना + इत = सम्भावित,
राजपत्र- इत = राजपत्रित।

प्रश्न 4.
नीचे कुछ सामासिक पद दिए गए हैं। उन्हें छाँटकर तालिका में भरें
डॉक्टर अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग MP Board Class 7th Hindi

प्रश्न 5. निम्नलिखित वाक्यों में प्रयुक्त कारक के चिन्ह पहचानिए, उनके समक्ष लिखिए
(1) डॉ. अब्दुल कलाम को बच्चों से बहुत प्रेम है।
(2) सफलता के लिए ऊँचे सपने भी देखने चाहिए।
(3) डॉ. अब्दुल कलाम ने बचपन में बहुत संघर्ष किया।
(4) तपस्वी व्यक्ति का भाल आभा से चमकता है।
(5) डॉ. कलाम गुरु शिष्य परम्परा के समर्थक थे।
(6) हे ईश्वर ! सबको सद्बुद्धि दो।
(7) रामनाथपुरम् की हाई स्कूल की दीवार पर अंकित था।
(8) सभी को बुराई से बचना चाहिए।
उत्तर

  1. को, से
  2. के लिए
  3. ने, में
  4. का, से
  5. के
  6. हे
  7. की
  8. को, से।

डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग परीक्षोपयोगी गद्यांशों की व्याख्या

1. “काफी कसमसाहट से भरे थे जीवन के वे दिन। एक ओर विदेशों में शानदार भविष्य था, दूसरी ओर था देशसेवा का आदर्श। इन दोनों में से एक का मेरे लिए चुनाव करना कठिन था। अन्ततः मैंने तय किया-पैसों के लिए विदेश नहीं जाऊँगा। भविष्य संवारने के मोह में देशसेवा का अवसर हाथ से जाने नहीं दूंगा।”

सन्दर्भ-प्रस्तुत पंक्तियाँ ‘डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन … के प्रेरक प्रसंग’ नामक पाठ से अवतरित हैं। लेखकों ने भूतपूर्व

राष्ट्रपति डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंगों से छात्रों को राष्ट्रप्रेम से परिपूर्ण करने का प्रयास किया है।

प्रसंग-डॉ. अब्दुल कलाम की देशभक्ति और सेवा के महान आदर्श को प्रस्तुत किया है।

व्याख्या-डॉ. कलाम ने वैमानिक यान्त्रिकी में शिक्षा प्राप्त की। उस समय इस शिक्षा की योग्यता वाले विद्यार्थियों की माँग यूरोप और अमेरिका में बहुत अधिक थी। इन देशों में इनको अच्छा वेतन और सम्मान दिया जाता था। इस दशा में कलाम के सामने दो विकल्प थे। पहला यह कि वे विदेश चले जायें और धनार्जन करें और एक धनवान व्यक्ति के सम्मान को प्राप्त कर लें। दूसरा यह कि वे यहीं भारत में रहकर मातृभूति की सेवा करके उसके ऋण से उऋण हों।

उन्होंने अपनी ऊहापोह की स्थिति में विदेशों में जाकर शानदार भविष्य को संवारने की भावना को एक तरफ कर दिया और देश सेवा के महान् आदर्श को स्वीकार करके सभी देशवासी यवकों को देश की सेवा करने के लिए प्रेरित किया। उन्होंने प्रतिज्ञा कर ली कि वे धन कमाने की दृष्टि से विदेशों को नहीं जायेंगे। उन्होंने अपने महान और विशिष्ट ज्ञान से देश की सेवा करके देशसेवा के अवसर को अपने हाथ से खिसकने नहीं दिया।

डॉ. अब्दुल कलाम के जीवन के प्रेरक प्रसंग शब्दकोश

अन्वेषक = खोजी, अन्वेषण करने वाला; आर्थिक = धन सम्बन्धी; सराबोर = डूबा हुआ, तरबतर, भीगा हुआ; मुखरित = कहना, किसी बात को स्पष्ट कर देना प्रतिबिम्ब = छाया, परछाई सोपान = सीढ़ी; परिवेश = वातावरण अस्त्र = हाथ से फेंककर चलाया जाने वाला हथियार; आभा = चमक;
परिणित = परिवर्तन, बदला हुआ; ऊहापोह = असमंजस, दुविधा; यथा अवसर = अवसर के अनुसार, उचित अवसर; कान्तिमान = चमकदार; सृजन-रचना, किसी वस्तु का निर्माण करना; आस्था = आदर, विश्वास; सहभागी – बराबरी का हिस्सेदार, सहयोगी; प्रतिमा = मूर्ति।

MP Board Class 7th Hindi Solutions

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 4 दो कविताएँ

 MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Solutions Chapter 4 दो कविताएँ

MP Board Class 7th Hindi Bhasha Bharti Chapter 4 पाठ का अभ्यास

बोध प्रश्न

प्रश्न 1.
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए-

(क) ‘मेघ बजने’ से कवि का क्या आशय है ?
उत्तर-
‘मेघ बजने’ से कवि का आशय बादलों के तेज आवाज के साथ गरजने से है।

(ख) ‘पंक’ किस प्रकार से हरिचन्दन लगने लगता है ?
उत्तर-
बरसात में सब ओर पानी भर जाता है जिससे मिट्टी कीचड़ का रूप धारण कर लेती है और तब वह हरिचन्दन सी दिखाई देती है।

(ग) वर्षा के आगमन से क्या-क्या परिवर्तन होने लगते हैं ?
उत्तर-
वर्षा के आगमन व बिजली चमकने से मेंढक टर्र-टर्र करने लगते हैं, पृथ्वी साफ-स्वच्छ हो जाती है, मिट्टी-पानी के मिलने से बनी कीचड़ भगवान के चन्दन जैसी लगती है जिससे किसान अपने हलों के स्वागत में तिलक लगाते हैं।

(घ) ‘कदम्ब’ किसके समान झूलता दिखाई दे रहा है ?
उत्तर-
कदम्ब गेंद के समान झूलता दिखाई दे रहा है।

(ङ) धरती का हृदय किस प्रकार धुला लगने लगा है ?
उत्तर-
धूल व मिट्टी से अटी पड़ी पृथ्वी पर जब बरसात ‘ की बूंदें पड़ती हैं, तो सारी गन्दगी साफ हो जाती है और धरती – स्वच्छ दिखाई देने लगती है।

प्रश्न 2.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-
(क) ……………………….” का कण्ठ खुला।
(ख) धरती का ………………………. धुला।
(ग) ………………………. मेघ बजे।
उत्तर-
(क) दादुर,
(ख) हृदय,
(ग) धिन-धिन-धा धमक-धमक।

प्रश्न 3.
निम्नलिखित पंक्तियों का भाव स्पष्ट कीजिए
(क) हल का है अभिनन्दन।
(ख) “टहनी-टहनी में कन्दुक सम झूले कदम्ब”
उत्तर-
पद्यांशों की व्याख्या देखें।

भाषा अध्ययन

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के तुकान्त शब्द लिखिए
उत्तर-
चन्दन – वन्दन;
चमक – दमक;
रीता – बीता;
बरस – तरस।

प्रश्न 2.
धिन-धिन शब्द युग्म में ध्वन्यात्मकता है। इसी प्रकार के अन्य ध्वन्यात्मक शब्द लिखिए।
उत्तर-
धमक-धमक, टहनी-टहनी।

प्रश्न 3.
इस कविता की जिन पंक्तियों में अनुप्रास अलंकार है, उन्हें छाँटकर लिखिए
उत्तर-
(क) “धिन-धिन-धा धमक-धमक”
(ख) “दामिनी यह गयी दमक”
(ग) “टहनी-टहनी में कन्दुक सम झूले कदम्ब”
(घ) “फूले कदम्ब, फूले कदम्ब।”

प्रश्न 4.
निम्नलिखित शब्दों में से प्रयुक्त उपसर्ग को अलग कीजिए-
अभिनन्दन, अभिवादन, विराग, प्रवचन, अभियोग, वियोग, प्रयोग।
उत्तर-
अभि, अभि, वि, प्र, अभि, वि, प्र।

प्रश्न 5. सही विकल्प चुनिए
(क) कल सरिता ……….. समारोह में गई थी।
(1) अभिवन्दन
(2) अभिवादन
(3) अभिनन्दन
(4) अभिचन्दन।
उत्तर-
(3) अभिनन्दन,

(ख) लिखाई, ललचाई, पढ़ाई इन शब्दों में प्रत्यय ……………………….” है।
(1) खाई
(2) आई
(3) अई
उत्तर-
(2) आई।

दो कविताएँ सम्पूर्ण पद्यांशों की व्याख्या

1. मेघ बजे
धिन-धिन-धा धमक-धमक
मेघ बजे
दामिनी यह गयी दमक
मेघ बजे दादुर का कंठ खुला
मेघ बजे
धरती का हृदय धुला
मेघ बजे
पंक बना हरिचन्दन
मेघ बजे
हल का है अभिनन्दन
मेघ बजे।
धिन-धिन

शब्दार्थ-मेघ = बादल; दामिनी = बिजली; दादुर = मेंढक; कंठ = गला; पंक = कीचड़; अभिनन्दन = सम्मान।

सन्दर्भ-प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘भाषा भारती’ के ‘दो कविताएँ’ नामक पाठ से ली गई हैं। इस कविता का शीर्षक है-‘मेघ बजे’ तथा इसके रचयिता सुप्रसिद्ध कवि नागार्जुन हैं।

प्रसंग-प्रस्तुत पंक्तियों में कवि ने बादलों के घिर आने एवं। वर्षाकाल का मनोहारी वर्णन किया है।

व्याख्या-तेज गर्मी व लू के पश्चात् मौसम में आने वाले। परिवर्तन के संकेत मिल चुके हैं। आसमान में अपने सिर पर। जल का अथाह भण्डार रखे बादल घुमड़-घुमड़कर घिरने लगे हैं। बादलों की गड़गड़ाहट से पृथ्वी का प्रत्येक जीव-जन्तु व वनस्पति रोमांचित है। बादलों के झरोखों में से रह-रहकर। बिजली की चमक दिख रही है। बादलों के यूँ घिरने और वर्षा

के आगमन की प्रतीक्षा में तालाबों में मेंढक टर्र-टर्र करने लगे हैं। बरसात के होने से गर्मी से व्याकुल और गंदली हुई धरा भी। सन्तुष्ट और साफ हो गयी है। वर्षा के कारण उत्पन्न हुई धरती की कीचड़ भी हरिचन्दन के समान हो गई है जिससे किसानों। ने अपने हल के स्वागत का तिलक लगाया है। बादल गर्जना करते हुए धिन-धिन-धा की विशेष संगीत-ध्वनि उत्पन्न कर रहे हैं। वास्तव में, बादलों के यूँ गरजने-बरसने से प्रकृति और भी अधिक मनोहारी हो गयी है।

♦ फूले कदम्ब

2. फूले कदम्ब
टहनी-टहनी में कन्दुक सम झूले कदम्ब
फूले कदम्ब।
सावन बीता
बादल का कोप नहीं रीता
जाने कब से वो बरस रहा
ललचाई आँखों से नाहक
जाने कब से तू तरस रहा
मन कहता है, छू ले कदम्ब
फूले कदम्ब फूले कदम्ब।

शब्दार्थ-कदम्ब = एक वृक्ष; कन्दक = गेंद; कोप = क्रोध; रीता = खाली; नाहक = अधिकार रहित; तरस = पाने की ललक।

सन्दर्भ-प्रस्तुत पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘भाषा भारती’ के दो कविताएँ नामक पाठ से ली गई हैं। इस कविता का नाम है ‘फूले कदम्ब’ तथा इसके रचयिता सुप्रसिद्ध कवि नागार्जुन हैं।

प्रसंग-इन पंक्तियों में बरसात के मौसम में प्राकृतिक सौन्दर्य का वर्णन किया गया है।

व्याख्या-कवि कहता है कि वर्षाकाल में जीव-जन्तुओं के साथ-साथ वनस्पतियों में भी मानो नई जान आ गयी है। कदम्ब परिवर्तित मौसम में मदमस्त हो फलने-फूलने लगा है। वृक्ष की असंख्य शाखाओं के हिलने से ऐसा प्रतीत होता है मानो कदम्ब का पेड़ एक गेंद के समान झूल रहा है। अब सावन का माह भी गुजर चुका है, किन्तु ऐसा लगता है कि बादल का गुस्सा अभी भी थमा नहीं है। वह लगातार अपनी पूरी शक्ति से अब भी जल-वर्षा के लिए तैयार खड़ा है।

कवि आगे कहता है कि तू (बादल) बिना किसी अधिकार के, लालच भरी आँखों से जाने कब से उसे (कदम्ब) देखने के लिए तरस रहा है। तेरा मन कहता है कि तू कदम्ब को स्पर्श करके अपनी इच्छा को पूर्ण कर ले। कदम्ब तो फल-फूल रहा है।

दो कविताएँ शब्दकोश

तरस = अभाव का अनुभव, दया पाने की ललक; कन्दुक = गेंद; टहनी = डाली, छोटी शाखा; कोप = क्रोध, गुस्सा; रीता = रिक्त, खाली; ललचाई = लालच से भरी; कदम्ब = एक पेड़; नाहक = बिना हक के, अधिकार रहित; दामिनी = बिजली; दादुर = मेंढक; कण्ठ = गला; पंक = कीचड़; अभिनन्दन = सम्मान; दमक = चमक, कौंध; मेघ = बादल।

MP Board Class 7th Hindi Solutions